واکاوی آثار معماری و اقدامات عمرانی نخستین حکمرانان سلجوقی بر اساس منابع مکتوب از سال 429 تا 465 هجری قمری

ایام حکومت سلجوقیان، یکی از دوره های درخشان عرصه ی معماری و هنر ایران به شمار می آید. سلجوقیان، اقدامات عمرانی قابل توجهی انجام دادند و از خود حجم وسیعی از ابینه را برجای نهادند که جزو شاهکارهای معماری ایرانی محسوب می گردند. در این راستا، بسیاری از پژوهشگران به مطالعه ی آثار این دوران باشکوه پرداخته اند، اما عمده مطالعات و تحقیقات صورت گرفته توسط آنان بر ادوار میانی و پایانی حکومت سلجوقیان تکیه دارد و اطلاعات بسیار اندکی راجع به دوران نخستین حکمرانان این سلسله در دست است؛ تا آن جا که برخی از محققین، باور به آغاز فعالیت های عمرانی سلجوقیان، به تاریخی بعد از سال های 459 ه.ق. دارند که این تا حد بسیار زیادی، ریشه در عدم مشاهده ی آثار معماری پابرجا متعلق به اوایل این حکومت دارد. در این مقاله که براساس ماهیت و روش، از نوع تحقیقات تاریخی است، برآن هستیم با تاکید بر منابع تاریخی، به ارزیابی عدم برجای ماندن آثار شاخص معماری در اوایل عهد سلجوقی بپردازیم و نقش عواملی همچون: ماهیت نظامی دولت سلجوقی و درگیری های آنان با رقبای هم عصرشان را در حوزه ی عمرانی مورد واکاویی قرار دهیم. در نتیجه مطالعه ی منابع تاریخی روشن می گردد، برخلاف تصور رایج در دوران سلاطین نخست سلجوقی، اقدامات عمرانی قابل ملاحظه ای جریان داشته است و سلاجقه در آغاز حکمرانی خود، برخلاف ماهیت نظامی شان، در اکثر شهرهای ایران و عراق به ساخت ابنیه ی متعدد، به ویژه مدارس و مساجد پرداخته اند و عدم پابرجایی این آثار در حال حاضر و به دست نیامدن آن ها در نتیجه کاوش های باستان شناسی به معنای عدم توجه آنان به حوزه ی عمران و معماری نیست.