نسبت خیال با هویت در فلسفه ملاصدرا

در این مقاله تلاش شده است که با استفاده از روش تحلیل و استنتاج، طرحی از دیدگاه فلسفی ملاصدرا درباره رابطه خیال با هویت انسان، ارائه شود. چنین طرحی می تواند چارچوب و چشم اندازی از چگونگی مداخلات تکوینی خیال در ساخت و شکل گیری هویت، ارائه کند. صورت نوعیه (انسانی)، صورت سیال (حال) و صورت نهایی (ملکات)، مفاهیم کلیدی برای تبیین چیستی هویت و سیالیت ذاتی آن هستند. خیال به مجموعه ظرفیت های نفس برای مواجهه و کار با صورت های خیالی، اعم از حفظ (مصوره)، دستکاری (متصرفه)، صورت سازی معقولات (متخیله) و معقول سازی صور (متفکره)، اطلاق شده است. اعتقاد ملاصدرا مبنی بر تجرد صورت های خیالی، صدوری و وجودی بودن این صورت ها،و ماده (استعداد) بودن نفس برای قبول و اتحاد با این صور، به عنوان مبانی فلسفی برای تبیین رابطه خیال و هویت، در نظر گرفته شده اند. خیال، رابطه ای ذاتی، اتحادی و متقابل با هویت دارد. خیال با دخالت و حضوری سه وجهی، عامل ساخت، منشا بقا و واسطه آگاهی از هویت است. هویت نیز پس از شکل گیری اولیه در فرآیندهای خیال، اعم از انشا، نگهداری، دستکاری و فراخوان صورت های خیالی(تخیل)، دخالتی تام دارد.
تازه های تحقیق ملاصدرا بر این باور است که نفس انسانی را در هویت، مقامی معلوم نیست و در وجود، درجه معینی مانند دیگر موجودات، که همه مقامی معلوم دارند، ندارد. بلکه نفس انسانی دارای مقامات و درجات متفاوت است (ملاصدرا، 1383 الف، سفر 1/4، ص. 331). معنای سخن ملاصدرا این است که انسان، موجودی است که برخلاف دیگر موجودات و به دلیل داشتن اراده و اختیار، خود باید هویت نامعلوم خود را تحقق بخشد. چنین موجودی برای تحقق خود باید حرکتی از قوه به فعل و از نقصان به کمال داشته باشد (ساخت هویت).
حقیقت انسان، مجموع فعلیت های اوست و فعلیت ها، همان صفات و ملکاتی است که انسان در خود ایجاد می کند و به واسطه آن ها هویت خود را شکل می دهد. قبول یا کسب فعلیت ها برای انسانی که پا به عرصه هستی گذاشته است، امری اجباری است. ما ناچاریم با گذشت زمان و عمرخود، چیزی بشویم. شدن، جبری تکوینی و سرنوشتی محتوم برای انسان است. آنچه به اختیار و انتخاب ما واگذاشته شده، چه هویتی داشتن، است. مسیر و جهت حرکت ذاتی و جوهری نفس، منوط به اختیار انسان است، اما خود تحول وحرکت، جبری و خارج از اختیار ما است. حضور انسان در دنیا، فرصتی مغتنم برای تحقق آزادانه هویتی کمالی وسعادت مندانه است.
علم و عمل متفاوت انسان ها موجب تحقق انواع هویات انسانی می شود. علم و عمل با نفس به نحو وجودی متحد می شوند و بدین ترتیب انسان چیزی جز علم و عمل خویش نیست؛ البته علم و ادراک، شانی والاتر از عمل دارد، زیرا حقیقت وجودی انسان، بعد ادراکی اوست.
ادراک خیالی و صورت های خیالی، سهمی عمده در شکل گیری هویت، استمرار هویت و آگاهی ما از هویت خودمان دارند. نگهداری، دستکاری و خلق صورت های خیالی، ملکات و فعلیت هایی را در نفس تحقق می بخشد که فرآیند شکل گیری هویت را رقم می زند. علاوه برآن، نفس به واسطه اتحاد با صور ادراکی ، پیوسته با صور خیالی خود همراه و متصل است و چنین اتصالی، بقای هویت فرد را تضمین می کند. همچنین نفس، چون حاکم و خالق جهان صورت های خیالی خود و قادر بر مشاهده درونی خود است، همیشه از هویت خویش آگاه نیز هست.
خیال و رابطه اش با هویت می تواند در تبیین فلسفی بسیاری از مسائل اخلاقی، دینی و تربیتی راه گشا باشد و شناخت دقیق تری در این حوزه ها برای ما به ارمغان بیاورد.