قضیه حقیقیه و خارجیه در حدیث مفهوم شناسی، پیشینه و قاعده اولی

در اصول فقه، به قضایایی که دایره عمل آنها، به زمان، مکان و مخاطب ‫خاص منحصر است و حکم آن جنبه عمومی ندارد، «قضیه خارجیه» اطلاق می‫شود و در مقابل آن، «قضیه حقیقیه» قرار دارد. این دو اصطلاح، توسط آخوند خراسانی از دانش منطق وارد مباحث اصول‫ فقه شد و پیش از آن، فقها اصطلاح «قضیه فی واقعه» را استفاده می‫کردند که تفاوت‫هایی با قضیه خارجیه دارد.
اختصاص یک روایت به موقعیت و شرایط خاص، از صدر اسلام وجود داشت؛ هرچند این اصطلاحات، مربوط به زمان تدوین دانش‫هاست. در نگاه ظاهری، به صرف احتمال مختص بودن یک روایت به شرایط خاص، قضیه خارحیه مطرح می‫شود؛ درصورتی‫که قاعده اولی، اشتراک در موضوعات و احکام است. تعریف و تبیین این اصطلاح‫ها، در کلمات علما مطرح است؛ ولی به شکل متمرکز، به مفهوم‫شناسی این اصطلاح‫ها و تفاوت آن با یکدیگر و همچنین، پیشنیه مفصل آن و تبیین قاعده اولی در این زمینه، پرداخته نشده است.