آسیب شناسی «روایت ذهنی» در نخستین نمونه «تک گویی درونی» داستان فارسی: داستان کوتاه «فردا» از صادق هدایت

روایت ذهنی یکی از شیوه های رایج روایت در داستان مدرنیستی است که نویسنده آن، شخصیت را در کانون داستان قرار می دهد و تمام داستان را، به مثابه عرضه گاه مستقیم جریان ذهن و اندیشه شخصیت - در مرحله پیش از گفتار، یا در مرحله گفتار - می نویسد. چنین رویکردی به روایت، طبیعتا، نظام زیبایی شناختی و معرفت شناختی نوینی را ایجاب می کند و نویسنده روایت ذهنی برای دست یابی به آن نظام، هم زمان، پنج مولفه «زمان» «مکان» «پیرنگ» «شخصیت پردازی» و «صدای راوی» را در ساخت و پرداختی مدرنیستی و ذهنی عرضه می کند. کیفیت پردازش این مولفه ها علاوه بر آنکه سازنده صورت و ساختار اثر است، آشکارکننده مبانی معرفتی نویسنده آن نیز هست؛ چراکه هدف غایی در روایت ذهنی، عرضه دغدغه های ذهنی شخصیت مسئله دار و نمایش محدودیت شناختی و ادراکی او است. هدایت که در سه قطره خون (1311) و بوف کور (1315) خود را به عنوان پایه گذار مدرنیسم ادبی در داستان ایرانی شناسانده بود، بعدها در داستان کوتاه «فردا» (1325) آگاهانه کوشید روایتی ذهنی خلق کند و پایه گذار این شیوه در داستان فارسی هم باشد.او برای نخستین بار در داستان فارسی، تک گویی درونی دو شخصیت داستان (مهدی و غلام) را در کنار هم قرار می دهد و در زمانی ذهنی، به طور مستقیم جریان ذهن و اندیشه آن دو را عرضه می کند. در مقاله حاضر، بر پایه چارچوب نظری فوق، به تحلیل روایت ذهنی در داستان کوتاه «فردا» پرداخته ایم و کوشیده ایم با نگاهی انتقادی، ضعف و قوت روایت ذهنی این اثر را در دو حوزه صورت و محتوا نشان دهیم تا میزان توفیق هدایت در این شیوه روایت معلوم شود.