مهمان سردبیر

تقریبا شکی نیست که قانون حمایت از شرکت های دانش بنیان در مقایسه با قوانین و مقررات قبلی، یک قانون پیشرو است. گرچه این قانون تلاش دارد تجاری سازی اختراعات و نوآوری را مورد حمایت قرار دهد اما این مسئله نباید باعث شود چشم خود را به روی ایرادهای آن ببندیم.
این شماره از فصلنامه سیاست علم و فناوری به موضوع شرکت های دانش بنیان می پردازد و تلاش دارد از زوایای مختلف به جنبه های مختلف سیاست کشور در باب حمایت از این گونه شرکت ها بپردازد. سوالات مهمی در ارتباط با این سیاست و نحوه اجرا و نتایج آن مطرح گردیده که بخش قابل توجهی از آن در مقالات این شماره پوشش داده شده است.
نوشته پیش رو قرار است به صورت مکمل آن مقالات در خصوص شرکت های دانش بنیان صحبت کند و به این منظور، از زاویه ایراد این قانون و آئین نامه آن به مسئله ورود می کند. طبق تعریف آئین نامه، شرکت های دانش بنیان باید درصدی از درآمد خود را از فروش کالاهای دانش بنیان کسب کنند یعنی کالاهایی که قبلا لیست شده و شامل کالاهای با فناوری برتر و متوسط می شود. اگر شرکت ها نشان دهند که توانمندی مرتبط با دانش فنی را کسب کرده اند در زمره حمایت های این قانون قرار می گیرند.
عده ای عنوان می کنند که به این ترتیب، کشور در حال حمایت از شرکت های مبتنی بر فناوری است. بر این اساس، تحلیل رفتار شرکت های دانش بنیان بسیار ضروری است که به این منظور از داده های پیمایش نوآوری بهره می گیریم که در آن 586 شرکت دانش بنیان حضور داشتند: 568 شرکت عنوان کردند که در طول سه سال گذشته حداقل یک نوآوری محصول داشته اند. در طرف مقابل یعنی شرکت های غیردانش بنیانی که در پیمایش شرکت کرده اند 1300 شرکت چنین ادعایی را مطرح کرده اند. مقایسه رفتار این شرکت ها با یکدیگر نتایج جالبی به دست می دهد. در پیمایش نوآوری، اکثر بنگاه ها عنوان کرده اند که نوآور هستند اما شرکت های دانش بنیان ادعا کرده اند که در زمینه نوآوری درونی، بالاتر از شرکت های غیردانش بنیان هستند (نوآوری محصولی مشتمل بر چهار دسته است: نوآوری درونی، نوآوری با همکاری سایرین، بهبود محصول نوآوری شده به وسیله دیگران و ارائه محصول نوآوری شده دیگران به وسیله خود).
از منظر انواع نوآوری فرآیند (که خود شامل سه دسته بهبود یا ارائه روش های جدید تولید، بهبود یا روش های جدید شبکه توزیع و لجستیک و همچنین بهبود یا ارتقاء زنجیره تامین و نگهداری است)، سطح آنها در زمینه بهبود یا ارائه روش های جدید تولید محصول، بسیار بالاتر از شرکت های غیردانش بنیان است. رخدادی که البته بر خلاف روال موجود در دنیاست که شرکت های دارای فناوری بالا و متوسط، از منظر نوآوری محصول، بالاتر و از منظر نوآوری فرآیند، پائین تر هستند.
از منظر فعالیت های مرتبط با نوآوری وضعیت به چه صورت است؟ در این حوزه، سطح شرکت های دانش بنیان در سه نوع فعالیت تحقیق وتوسعه درونی، فعالیت نوآورانه به منظور ارائه محصول به بازار و همچنین در زمینه طراحی، بیشتر است. شرکت های غیردانش بنیان صرفا در یک حوزه برتر هستند و آن اخذ دانش فنی از سازمان های دیگر است که البته میانگین این فعالیت هم به صورت کلی در هر دو دسته از شرکت ها بسیار پائین است. شرکت های غیردانش بنیان بیشتر ترجیح می دهند دانش فنی را از خارج خریداری و استفاده کنند.
از منظر اطلاعات مرتبط با نوآوری، شرکت های دانش بنیان در اتکاء به اطلاعات مراکز تحقیقاتی، سطح بالاتری دارند اما در زمینه اتکاء به اطلاعات بازار، نه تنها تفاوتی میان آنها و شرکت های غیردانش بنیان نیست بلکه غیردانش بنیان ها حتی اتکاء بیشتری به تامین کنندگان بازار به صورت خاص دارند و در ارتباط با اطلاعات رقبا، مشتریان و مشاوران نیز تفاوت معناداری با هم ندارند. در زمینه همکاری ها هم، شرکت های دانش بنیان صرفا از جنبه همکاری با مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی از شرکت های غیردانش بنیان به طرز معناداری پیش تر هستند. این مسئله نشان می دهد که شرکت های دانش بنیان بسیار به دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی متصل هستند و شاید به همین دلیل هم باشد که بیشتر این شرکت ها از دل آن مجموعه ها خارج شده اند (نه به صورت حقوقی، بلکه به صورت حقیقی که افراد دانشگاهی آنها را تاسیس کرده اند).
این اطلاعات با فرض اینکه صحیح باشد یک نکته اصلی را به ما گوشزد می کند و آن اینکه شرکت های دانش بنیان ما، رفتارهای خاصی را در نوآوری از خود بروز داده اند که با غیردانش بنیان ها (پارادایم غالب در کشور) تفاوت های خاصی دارد. برخی از آنها طبیعی و برخی هم نیازمند توجه ویژه است. برای شرکت های دانش بنیان نوآوری درونی محصول، بیشتر است اما نمی دانیم چرا برای آنها، نوآوری فرآیند درونی هم بیشتر است. آنها تحقیق وتوسعه بیشتری انجام می دهند تلاش بیشتری برای معرفی محصول به بازار دارند و طراحی هم برای آنها مهم تر است. همچنین اتکاء بسیار بالاتری به مراکز تحقیقاتی و دانشگاه ها چه از منظر اطلاعاتی و چه از منظر همکاری ها دارند.
از قدیم گفته اند «هر چه بکاری همان را درو می کنی». شرکت های دانش بنیان ما در حال تلاش برای نوآوری محصول از طریق تحقیق وتوسعه درونی، مبتنی بر اطلاعات و همکاری با دانشگاه ها و سپس تلاش ویژه تر برای ارائه این محصولات به بازار هستند. آنها تحقیق وتوسعه بیرونی بیشتری ندارند به اطلاعات بازار نظیر مشتریان و تامین کنندگان وابسته تر از شرکت های غیردانش بنیان نیستند حتی کنفرانس ها و نمایشگاه های خارجی و سایت های اینترنتی برای آنها مهم تر نیست.
این نشانه ها به نوعی خبر از یک مدل عمدتا خطی می دهد یا مدلی که دنبال همان تجاری سازی دستاوردهای موجود در دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی است و به نظر می رسد این آئین نامه نیز در حال تقویت چنین رفتاری است. در پیشینه به آن مدل STI نوآوری می گوییم. از آن طرف هم می دانیم که این مدل نمی تواند ما را به همپایی برساند و حتی برای همپایی خود آن بنگاه ها نیز کارآمد نیست. بنابراین شاید سوال اصلی این باشد که سیاست های DUI چگونه تدوین خواهند شد؟ تغییرات جدی را باید در کجا به انتظار نشست؟