کاربرد تحلیل پوششی داده ها با استفاده از مرزهای کارا و ناکارا در بررسی کارایی خانه-های بهداشت روستایی (مطالعه موردی: شهرستان لنگرود)

1. دسترسی به تسهیلات و خدمات سلامت یکی از موثرترین عوامل حفظ و ارتقاء سلامت جامعه بشمار می رود. خانه های بهداشت به-عنوان واحدهای بهداشتی مستقر در روستاها نماد توسعه سلامت هستند که اثرات ارزشمندی را در ارتقاء سطح سلامت و بهبود شاخص سلامتی منطقه خود دارند. ایجاد بهبود در هر سازمانی نیازمند اندازه گیری عملکرد سازمان، برنامه ریزی و هدف گذاری جهت بهبود عملکرد می باشد. مهمترین معیار قضاوت در خصوص عملکرد کلیه سازمان ها، کارایی آن ها می باشد. این مطالعه با هدف بررسی کارایی خانه های بهداشت روستایی شهرستان لنگرود صورت گرفته است.

2. مبانی نظری
تحلیل پوششی داده ها (DEA) یک رویکرد داده ای برای ارزیابی عملکرد مجموعه ای از موجودیت های متجانس به نام واحدهای تصمیم گیری DMU)ها( است که عملکرد آن ها براساس اندازه های متعدد مشخص می شود. DEA سنتی که مبتنی بر مفهوم مرز کارایی است، بهترین نمره کارایی را تعیین می کند که می توان به هر یک از DMUها اختصاص داد. DMUها براساس این نمرات به-عنوان کارای DEA (کارای خوشبینانه) یا غیرکارای DEA (غیرکارای خوشبینانه) تقسیم بندی می شوند و DMUهای کارای DEA، مرز کارایی را مشخص می کنند. رویکرد مشابهی وجود دارد که از مفهوم مرز ناکارایی برای تعیین بدترین نمره کارایی نسبی که می توان به هر DMU اختصاص داد، استفاده می کند.DMU های واقع روی مرز ناکارایی به عنوان ناکارای DEA یا ناکارای بدبینانه تعیین می شوند و آن هایی که روی مرز ناکارا نیستند، به-عنوان غیرناکارای DEA یا غیرناکارای بدبینانه اعلام می شوند. در مقاله حاضر این بحث مطرح می شود که هر دو کارایی نسبی را برای خانه های بهداشت باهم در نظر گرفت. برای اندازه گیری عملکرد کلی DMUها، پیشنهاد می شود که هر دو کارایی در قالب یک بازه ادغام شود که در این صورت مدل های DEA پیشنهادی برای اندازه گیری کارایی را مدل های DEA کراندار می نامیم. به این ترتیب بازه کارایی تمام مقادیر ممکن کارایی را که منعکس کننده دیدگاه های مختلف هستند، در اختیار تصمیم گیرنده قرار می دهد. در این مقاله برای کارایی خانه های بهداشت (واحدهای تصمیم-گیری)، هر دو کارایی هم زمان و در قالب بازه کارایی باهم ادغام شده اند. خانه های بهداشت، نخستین و محیطی‏ترین واحد روستائی ارائه خدمت در نظام شبکه های بهداشتی درمانی کشور به شمار می‏روند و نقش مهمی در پیشگیری از بیماری ها و صیانت از سلامت مردم را به عهده دارند، به‏طوری‏که ارتقای شاخص‏ های بهداشتی کشور به ویژه در روستاها مرهون فعالیت‏های آن‏هاست. هر خانه بهداشت بسته به شرایط جغرافیایی، به ویژه امکانات ارتباطی و جمعیت، یک یا چند روستا را تحت پوشش خود دارد و نقش کلیدی این خانه ها، زمانی مشخص می‏شود که در دور افتاده‏ ترین روستاهای کشور با ارائه خدمات بهداشتی لازم به روستاییان، از بروز بیماری در جامعه پیشگیری می‏کنند.

3. روش تحقیق
پژوهش حاضر، توصیفی – تحلیلی و داده های آن از نوع مقطعی است که در سال 1395 به صورت میدانی در 45 خانه بهداشت روستایی شهرستان لنگرود جمع آوری شد. اطلاعات مورد نیاز با استفاده از آمار و مستندات موجود، جمع آوری و با نرم افزارهای Windeapو GAMS بررسی شد. در این پژوهش برای ارزیابی عملکرد خانه های بهداشت اقدام به تعیین2 ورودی شامل: هزینه مصرفی و تعداد بهورز و 3 خروجی شامل: مراجعین بهداشت خانواده، مراجعین بیماری ها و مراجعین پانسمان در بازه زمانی فروردین 1394 تا فروردین 1395 شد.

4. یافته های تحقیق
نتایج نشان داد که 9 خانه بهداشت روستایی از 45 خانه بهداشت با کسب نمره کارایی یک، دارای عملکرد کارا می باشند. خانه های بهداشت گرسک، کورورودخانه و ملاط به ترتیب سه نمره اول کارایی را به خود اختصاص داده اند. نتایج مطالعه نشان می دهد که میانگین کارایی خوش بینانه در دو حالت ستاده محور و نهاده محور به ترتیب برابر 645/1 و 688/0 است و 5/15 درصد خانه های بهداشت در حالت بدبینانه ناکارا هستند. همچنین، 64 درصد واحدها بین دو مرز کارا و ناکارا احاطه شده و از منظر بدبینانه ناکارا نیستند، در حالی که از منظر خوش بینانه نیز روی مرز کارایی قرار ندارند که نشان دهنده زیاده روی در مصرف نهاده ها و توان بالقوه در افزایش ارائه خدمات یا کاهش مصرف نهاده ها می-باشد. 29 واحد نیز واحدهای نامعین هستند به صورتی که بین دو مرز کارا و ناکارا احاطه شده اند و نه کارای خوشبینانه و نه ناکارای بدبینانه می باشند .با توجه به یافته های تحقیق، بیشینه کارایی خوش بینانه 87/3 و کمینه آن یک، بیشینه کارایی بدبینانه یک و کمینه آن 29/0 می باشد. با توجه به نتایج این مطالعه، پیشنهاد می شود با الگو قرار دادن خانه های بهداشت کارآمد و نیازسنجی آموزشی خانه های بهداشت ناکارا نسبت به برنامه ریزی در راستای افزایش کارایی اقدام شود.

5. در این مقاله مدل هایDEA کراندار برای ارزیابی عملکرد خانه های بهداشت لنگرود مورد استفاده قرار گرفت. مدل های DEA کران-دار، کران های کارایی را از دیدگاه خوشبینانه و بدبینانه نشان می-دهد. همچنین نشان داده شد که واحدهای کارای خوشبینانه، ناکارای بدبینانه و نیز مرزهای کارایی و ناکارایی را می توان به دقت با استفاده از مدل های کراندار شناسایی نمود. میانگین کارایی بازه ای خانه ای بهداشت در محدوده 123/0 و 671/0 قرار داشت که بیانگر زیاده روی در مصرف نهاده به میزان 64 درصد می باشد. 64 درصد خانه های بهداشت هر چند به صورت کارا عمل نمی-کنند ولی روی مرز ناکارایی نیز قرار ندارند، که گویای توان بالقوه واحدها در تولید بیشتر ستاه ها بدون افزایش مقدار نهاده ها باشد و این امر می تواند نتایج اقتصادی مطلوبی را به دنبال داشته باشد. با توجه به تعدیل کارایی خوش بینانه در صورتی که حد پایین کارایی معادل 076/0 قرار داشته باشد آن واحد کارا خواهد بود. واحد ویژه که هم کارای خوشبینانه و هم ناکارای بدبینانه می باشد، وجود ندارد..
با توجه به یافته های تحقیق ماکزیمم کارایی خوشبینانه در برخی از واحدها باسیاست های خاص مدیریتی چون کم کردن هزینه مصرفی و راهکار تعدیل نیرو می تواند کارساز باشد، واحدی که بار مراجعاتش بسیار پایین باشد یک نیرو هم می تواند به خوبی پاسخ-گوی مراجعین بوده و خدمات تعریف شده را به خوبی انجام دهد و از نیروی مازاد برای واحدی که دارای نیروی کافی نمی باشد استفاده کرد و از اتلاف هزینه ها جلوگیری و در مصرف نهاده صرفه جویی نمود.