تبیین مبانی اندیشه انتقادی حافظ

همواره این پرسش فراروی خوانندگان دیوان خواجه شیراز قرار داشته که: «چرا وی در پاره ای ابیات دیوانش به انتقاد از خود پرداخته است؟» آیا این کار خواجه، تنها، شگردی ادبی است یا این که باید آن را ناشی از منش رندانه وی به شمار آورد؟ آیا این «خود انتقادی» او ممکن است دلیل دیگری هم داشته باشد؟ مطالعه غزل های خواجه و استخراج نمونه های متعدد از دیوان او نشان می دهد که وی با وسعت مشرب و با بهره گیری از شیوه تفکر انتقادی به اشکال مختلف (خود انتقادی، درون انتقادی، برون انتقادی و دگر انتقادی)، نابسامانی ها و کژرو ی های سیاسی، اعتقادی، فکری، اخلاقی و اجتماعی دوره خویش را بازتاب داده است. تمهیدات فکری حافظ و هنرمندی او در استفاده از توان زبانی و ظرفیت سرشار فرهنگی و ادبی، دست و قلم او را در ترسیم دقیق ترین و انتقادی ترین تصویر از سیمای جامعه آن روزگار، گشاده و توانمند داشته است. حافظ گاه از سر اعتقاد و از آن رو که درد دین دارد به حریم تابوهای اجتماعی، فکری و فرهنگی، خودبسندگی و خودپرستی طالبان قدرت، زهد فروشی پشمینه پوشان و جهل عوام هجوم می برد. نقد بی پرده و بی پروای او دستاورد رویکرد انتقادی به امور و تشکیک و پرسشگری در معاریفی است که گاه به نادرست از مسلمات پنداشته شده اند. مطالعه نمونه های پرشمار دگر اندیشی حافظ نشان می دهد که طنز و نمادپردازی و وارونه سازی ارزش های عرفی و اجتماعی، همگی ابزاری هستند در خدمت روش تفکر انتقادی او. شعر حافظ از آن روی عالمگیر و فرامرزی است که نگاهی انسانی و اندیشه ای جهانی دارد.