جستاری در ساختارشناسی طرح و نقش تذهیب های قرآنی عصر تیموری موجود در موزه آستان قدس رضوی

هدف پژوهش: این پژوهش با هدف بررسی تذهیب های قرآنی عصر تیموری محفوظ در موزه آستان قدس رضوی انجام شده است و ضمن شناسایی آرایه های قرآنی همچون: شمسه، دعای افتتاح، سرلوح، صفحات متن (حاشیه صفحات)، نشان آیات (جزء، سجده، حزب)، گل‏آیه ها، فهرست سوره ها و صفحات ختم، به‏نحوه صفحه آرایی و ساختارشناسی فرم نقوش و رنگ می پردازد. از طرفی، مطالعه در این زمینه به‏منظور دستیابی به آرمان والایی است که در اطلاعات کتاب‏های آموزشی رشته هنر تذهیب و ارتقای نظام آموزش هنری ایران کمتر به آن توجه شده است.
روش پژوهش و جامعه آماری: پژوهش پیش رو به روش پیمایشی و با رویکرد توصیفی _ تحلیلی صورت گرفته و اطلاعات از طریق منابع کتابخانه ای و گردآوری تصاویر به‏صورت میدانی از موزه های موردنظر جمع آوری شده‏است. با مطالعه آثار قرآنی موزه آستان قدس رضوی و مشورت با کارشناسان خبره این بخش، هفت نسخه نفیس سنددار مرتبط با عصر مذکور و زمینه مطالعه پژوهش حاضر به روش هدفمند انتخاب شد. با مشاهده این نسخه ها، ویژگی های آرایه های آن مشخص شده است.
یافته های تحقیق: یافته ها نشان داد ساختار عناصر بصری شامل انواع نقوش تزئینی اسلیمی، ختایی، هندسی و خوشنویسی است. نقوش اسلیمی با 38.8% بیش ترین نقوش تزئینی را دربردارد، گل های ختایی22.4% و 3.4% نقوش هندسی و 27.3% توزیع خوشنویسی در صفحه است. صفحه آرایی به صورت 3کتیبه ای، 5کتیبه ای و 6کتیبه ای ساختاربندی شده است. صفحات به‏طور میانگین با تقسیم‏های طلایی آراسته و تدوین شده اند. لاجورد و طلا غالب ترین رنگ های به‏کاررفته در این آثار است.
موزه آستان قدس رضوی از جمله کلکسیون های عظیم در جهان است و قرآن های مذهب فاخر و نفیسی را در خود گنجانده است. نسخه های قرآنی عصر تیموری در آن از ویژگی های خاصی برخوردار است؛ از جمله آن استحکام، منطق، نظم و ریتم، تقارن، ترکیب بندی های سامان دهی‏شده، صفحه آرایی هایی بر مبنای تناسب‏های طلایی از جمله مولفه های برجسته نسخه های مورد مطالعه هستند. از این‏رو، شناختن ساختار فرمی عناصر تزئینی _ ‏بصری و عناصر نوشتاری و به‏کارگیری آنها در قرآن آرایی، لازمه فهم دقیق از اصالت نقوش است. از نقوش تزئینی اصیل مانند اسلیمی، ختایی، هندسی و خطوطی همچون نسخ، محقق و... در آراستن قرآن های تیموری مورد مطالعه بهره برده شده است که بیانگر مشخصه های اصلی تذهیب های قرآنی عصر تیموری است و استفاده از این عناصر، در تثبیت و تحکیم مبانی فکری نظام آموزشی هنری کشور نقش بسزایی دارد.