اشتقاق اکبر در العین و مقاییس اللغه

زبان عربیاشتقاقی است و ایناشتقاق کهخاستگاه یک واژه را مورد بررسی قرار می دهد، یکیاز راه های گسترش زبان می باشد و به گسترش واژگان و معانی آنها کمک می نماید .از انواعاشتقاق که در آن ضمن حفظ ترتیب حروف اصلی(ثنایی-دوحرفی)یکیاز حروفسه گانه به حرفی هم مخرج(تجانس) ویا قریب المخرج(تقارب) تغییر می یابد، اشتقاق اکبر است که به روابط معنایی بین واژگان می پردازد. این پژوهش بر آن است که این پدیده زبانی را در اولین و قدیمی ترین فرهنگ لغت مدون به زبان عربی یعنی معجم «العین» الخلیل بن احمد الفراهیدی (وفات 175) که بر مبنای مخارج حروف و اشتقاق تنظیم شده است، بررسی نماید. خلیل پس از ذکر ثنایی و تقلیب لفظ ثلاثی، معنای عام واژه را مطرح کرده و جهت ارتباط معنایی بین واژگانی که حاوی اشتقاق اکبر هستند، از الفاظی که بر تشبیه دلالت دارند (مانند «مثل، شبیه،کاف (تشبیه) و یضارع» بهره جستهاست. این معجم منشا تالیف بسیاری از لغت دانان در قرن های بعد گردید. پس از آن معجم «مقاییس اللغه» احمد بن فارس (وفات 395) که بر مبنای اصل و ریشه کلمات و اشتقاق تنظیم شده، موردبررسی قرار گرفتهاست. ابن فارس در موازنه و بیان معنای خاص واژگانی که اشتقاق اکبر دارند، از لفظ «ابدال» استفاده نموده است. این کتاب در اواخر عمر مولف تالیف شده و مبنای کار فرهنگ نویسان پس از خود قرار گرفته است. هدف مقاله از بررسی پدیدهاشتقاق اکبر در دو فرهنگ لغت مذکور، بیان چگونگی تاثیرپذیری مولف مقاییس اللغه ازصاحب العین با عنایت به تجانس و تقارب آن و ارزیابی دیدگاه دو نویسنده در این زمینه می باشد .روش مقاله توصیفی- آماری است و از خلال این روش آمار و نتایجی به دست آمده است: 29% واژگان العین و 48% الفاظ مقاییس اللغه از اشتقاق اکبر برخوردارند که 122 واژه،21% در دو معجم، در این پدیده زبانی مشترک هستند. این اشتراک می تواند موید تاثیرپذیری ابن فارس از صاحب العین باشد و در خلق الفاظ وگسترش معانی عربی ایفای نقش نماید .