بررسی پراکنش خوشه های فضایی روستاهای گردشگری و ارتباط آن با شکل گیری هسته های جمعیتی در استان خراسان رضوی

مقدمهبدون شک اولین قدم در خصوص ساماندهی روستاهای گردشگری، توجه به شیوه استقرار و پراکنش فضایی آنها و نتایج مترتب بر آن می باشد. در ادبیات علمی برنامه ریزی فضایی، شیوه استقرار و پراکنش کلیه پدیده های جغرافیایی را در قالب سه الگوی خوشه ای، پراکنده و تصادفی طبقه بندی می کنند. از سوی دیگر در این چارچوب، علاوه بر پراکنش پدیده ها، می توان ابعاد دیگری از سایر ویژگی های آنها را در ارتباط با موقعیت فضایی شان مورد ارزیابی قرار داد و به ابعاد کامل تری از نحوه توزیع عوارض در فضا آگاهی پیدا کرد. با توجه به آنچه گفته شد قدم اول در بررسی روستاهای گردشگری، نحوه الگوی استقرار آنها در قالب الگوهای خوشه ای، پراکنده و تصادفی و در قدم بعد توجه به ابعاد دیگر این روستاها در ارتباط با موقعیت جغرافیایی آنهاست. به عبارتی آیا طی دوره زمانی مشخص، روستاهای پیرامون یکدیگر، ویژگی های مشابه نیز پیدا کرده اند؟ این بررسی از آن جهت حائز اهمیت است که می توان در کنار خوشه های فضایی استقرار، خوشه های دیگری نیز از سایر ویژگی های نقاط روستایی مشاهده کرد. این موضوع مبین آن است که آیا خوشه های فضایی، موفق به شکل بندی هسته های جمعیتی، اجتماعی و اقتصادی نیز شده اند؟
مبانی نظریدو نوع از انواع مهمترین گردشگری روستایی شامل گردشگری طبیعی و مذهبی است که نقش مهمی در رونق محیط روستایی ایفا می کند. برنامه ریزان و سیاستمداران، اغلب مشاغل گردشگری را به عنوان یک جایگزین احتمالی برای مشاغل از دست رفته در این روستاها در نظر می گیرند. از آنجا که اشتغال نیز دلیل مهمی برای مهاجرت است، افزایش گردشگری ممکن است تغییر جمعیتی در این نواحی را تحت تاثیر قرار دهد. علاوه بر این، استدلال شده است که گردشگری به طور خاص می تواند به جذب مهاجران کمک کند.
با توجه به مطالب عنوان شده و نقش گردشگری روستایی در تثبیت و افزایش جمعیت روستایی می توان چارچوب نظری این مطالعه را بدین صورت شکل داد که وجود الگوهای فضایی گردشکری در مناطق روستایی سبب افزایش جمعیت می شود و در صورتیکه پراکنش این روستاها به شکل خوشه های منظم باشد، به نظر می رسد داخل این خوشه ها، امکان شکل گیری هسته های جمعیتی نیز فراهم است. از این رو می توان در سطوح منطقه ای و بر اساس مطالعات برنامه ریزی فضایی اینگونه عنوان کرد که گام اول در ارتباط با سکونتگاه های روستایی به دلیل تعدد پراکندگی آنها، شناسایی خوشه های همگن فضایی است. چراکه در چنین خوشه هایی امکان اتخاذ یک رویکرد و رویه مشترک و همگرایی بیشتر، فراهم می شود. قدم بعدی در این زمینه پی بردن به این نکته است که آیا خوشه های شناسایی شده با گذر زمان به سمت شکل بندی هسته های جمعیتی نیز حرکت کرده اند؟
روش تحقیقبا توجه به هدف تحقیق، این مطالعه ترکیبی از روش های توصیفی تحلیلی است. بر این اساس در روش های تحلیل سعی گردید با استفاده از مدل های فضایی نسبت به سنجش این ارتباط، آگاهی حاصل آید. به گونه ای که ابتدا با بهره گیری از مدل های «جهت پراکنش» و «کا فانکشن» اقدام به بررسی پراکنش فضایی و شناسایی الگوهای خوشه ایدر استقرار روستاهای دارای الگوی فضایی گردشگری طبیعی و مذهبی گردید و در ادامه با توجه به آمارهای سال های 1355 تا 1390 و با بهره گیری از شاخص موران به بررسی وضعیت هسته های جمعیتی و ارتباط آن با خوشه های فضایی پرداخته شد. در این مسیر از نرم افزارهای ArcGIS به منظور تجزیه و تحلیل اطلاعات استفاده شده است.
یافته های تحقیقاستقرار روستاهای دارای الگوی گردشگری مذهبی و طبیعی از یک الگوی خوشه ایتبعیت می کند اما بررسی تغییرات جمعیتی روستاهای مورد نظر طی دوره زمانی 1355 تا 1390 نشان دهنده آن است که در روستاهای با الگوی گردشگری مذهبی هسته های جمعیتی در خوشه های فضایی شکل گرفته و تقویت شده اند. در حالی که در روستاهای با الگوی گردشگری طبیعی چنین موضوعی مشاهده نمی شود.
نتیجه گیریبه نظر می رسد محیط طبیعی ناپایدار روستایی عمدتا روستاهای دارای الگوی گردشگری طبیعی را متاثر از خود می سازد درحالی که چنین تغییراتی در روستاهای دارای الگوی گردشگری مذهبی کمتر وجود دارد. بررسی علل این امر نیازمند مطالعه ویژه در پهنه فضایی استان است که این مطالعه می تواند گامهای اولیه در این زمینه را به خوبی روشن نماید. در شرایط فعلی که سکونتگاه های روستایی، با کاهش جایگاه در طول زمان مواجه اند، بهره گیری از چنین الگوهای گردشگری فضایی که می تواند نقش اثر گذاری در ثبات جمعیت روستایی داشته باشد امری جالب توجه است. موضوعی که می بایست به شکل ویژه مورد اهتمام جدی برنامه ریزان واقع شود.