تحول کارکرد دیوان اشراف (نظام بازرسی و جاسوسی) در دوره غزنوی و سلجوقی

دیوان های امنیتی انتظامی همواره یکی از مهم ترین دیوان ها در نظام دیوان سالاری ایرانی اسلامی در قرون نخستین اسلامی و حتی بعدازآن بوده است. کارکرد و وظایف این دیوان ها معمولا گستره ای از حوزه های نظامی، انتظامی، اطلاعاتی، مالی، مذهبی و حتی حوزه های خصوصی افراد را در برمی گرفت. در این میان دیوان اشراف در مفهوم نظام بازرسی و جاسوسی، به لحاظ حوزه اختیارات و وظایف، یکی از پر سابقه ترین و ضروری ترین دیوان ها بود. زمینه ها و ضرورت های این دیوان به دوره ایران باستان و ابتدای شکل گیری نهاد حکومت داری در ایران می رسد. هم زمان با انتقال نظام دیوان سالاری ساسانی به دوره اسلامی، دیوان اشراف نیز همراه با سایر دیوان های ایرانی به دوره اسلامی منتقل شد و تکامل یافت. این دیوان گرچه ابتدا توسط خلفای عباسی و وزرای ایرانی آنان اخذ و اقتباس گردید، اما درواقع در دوره های غزنوی و سلجوقی بود که تکامل یافت و شکل نهایی به خود گرفت، اما جایگاه این دیوان در سلسله مراتب نظام دیوان سالاری، مفهوم و کارکرد اصلی و گستره وظایف و اختیارات آن در این دو دوره تاریخی، یکسان نبود و می توان در این زمینه تحولی جدی را شاهد بود. تبیین این تحول موضوع و مسئله اصلی این پژوهش است. یافته های پژوهش نشان می دهد دیوان اشراف در دوره غزنوی بیشتر نوعی نظام جاسوسی را شامل می شد که عمدتا کارکردی امنیتی داشت، اما در گذار به دوره سلجوقی کارکرد اصلی آن دگرگون شد و در این دوره عمدتا نوعی نظام بازرسی مالی با کارکردی اقتصادی را در برمی گرفت.