وضعیت موجود منابع آب زیرزمینی و نقش بهرهبرداران کشاورزی در استفاده پایدار از آنها (مطالعه موردی در دشت های کبودرآهنگ و ملایر)

اکثر نقاط ایران همانند دشت های استان همدان به دلیل بارندگی کم و توزیع نامناسب زمانی و مکانی از منابع آب سطحی مناسبی برخوردار نبوده و بخش کشاورزی عمدتا به آب زیرزمینی وابستگی بیشتری دارد. این موضوع در کنار سایر مسائل فنی، اقتصادی و فرهنگی و حقوقی باعث گردیده تا در سال های اخیر دشت های کشور با برداشت های بیش ازحد مجاز مواجه گردیده و دچار افت سطح ایستابی و پیامدهای جانبی ناشی از آن گردند. در این مقاله ضمن ارائه وضعیت موجود و روند تغییرات کمی و کیفی منابع آب زیرزمینی در دشت های کبودرآهنگ و ملایر که به ترتیب از زیر حوضه های قره چای و گاماسیاب در استان همدان هستند، فعالیت هایی که بهره برداران برای بهبود وضعیت اقتصادی خود لازم است در راستای حفاظت و بهره برداری پایدار این منابع انجام دهند، ارائه شده است. برای این منظور بیلان منابع آب زیرزمینی، نوسان سطح ایستابی، تغییرات شوری، تغییرات آبدهی قنوات و چشمه ها، از سال 1373 تا 1396 تجزیه وتحلیل و سپس عوارض مختلف ایجادشده در منطقه تعیین و مورد بازدید قرار گرفت. بر اساس نتایج، عوارض ناشی از برداشت های غیرمجاز در دشت های کبودرآهنگ و ملایر به ترتیب شامل ایجاد 8/77- و 3/61- میلیون مترمکعب بیلان منفی در سال آبی 86-1385، افت متوسط سالیانه سطح ایستابی به مقدار 6/1 و 1 متر، 7/35 و 7/52 درصد کاهش حجم تخلیه،، 75% کاهش در آبدهی قنوات و خشک شدن تعداد زیادی چاه و قنوات بوده است. همچنین از دیگر عوارض ایجادشده، نشست زمین در چندین نقطه در دشت کبودرآهنگ با عمق متوسط 15 متر، روند صعودی و 30% افزایش در مقدار شوری، افزایش 20% مهاجرت به شهرها می باشد. بر اساس این وضعیت موجود و عوامل ایجادکننده آن راهکارهایی قابل ارائه می باشد که برخی از آن ها مسائل سیاست گذاری و اجرایی توسط دستگاه های دولتی بوده و برخی دیگر می تواند از طریق بهره برداران انجام گردد. ازجمله فعالیت های موثر که می تواند توسط بهره برداران جهت بهبود وضعیت اقتصادی خود و حفاظت از منابع آب جهت استفاده بهینه از منابع آب انجام گردد شامل: فعالیت هایی که باعث کاهش نیاز به پمپاژ آب از چاه می گردد، فعالیت هایی که باعث جلوگیری از آلودگی منابع آب زیرزمینی می گردند و فعالیت هایی که باعث افزایش تولید بدون افزایش در مصرف آب می گردد، می باشد.