درمان چند بعدی معنوی: امکان تبیین پدیده های روانی (سلامتی و اختلال) با سازه های معنوی شخصیت بر اساس منابع دینی

فرضیات اساسی روان درمانگری در مکاتب مختلف بر دیدگاه انسان شناسی آنها مبتنی هستند. اینکه در درمان چندبعدی معنوی چگونه پدیده های روانشناختی در حد خطوط کلی ودر سطح سازه های شخصیت، سلامت و اختلال را تبیین می کند، امکانی است که مقاله حاضر در صدد پاسخگویی به آن است. داده های پژوهش حاضر از تحلیل متون دینی مربوط به قرآن کریم و روایات در منابع معتبر، مصاحبه و مباحثه با کارشناسان دینی و روانشناسی و نیز متون نظری روان درمانگری متعارف به دست آمده و مورد تحلیل قرار گرفته است. یافته ها نشان می دهند سازه های نظری مکاتب روان درمانگری که باوجود پشتوانه تجربی ضعیف، مبنای اصول درمان قرار می گیرند، اغلب بعد معنوی را، به رغم اصالت آن، نادیده می گیرند؛ اما اغلب آنها سازه ها یا مکانیزم های شناختی یا عقلانی را محور تبیین پدیده های روانشناختی قرار می دهند. سازه های شناختی - معنوی به ویژه عقلانیت خداسو نیز در منابع دینی مبنای مناسبی برای تبیین پدیده های روانشناختی است. قرآن انسان را مخلوقی با تعادل اولیه می داند. نظام ارزشیابی قوی و پیچیده ای (شناختی، عاطفی، ادراکی، معنوی)، او را برای طی مسیر سلامت یا اختلال روانی - معنوی حمایت و هدایت می کند. هسته اصلی نظام روانشناختی انسان عقل (یک سازه تشخیص گر فطری) است که تشخیص او در سازه دیگری به نام قلب (یک سازه تصدیق گر)، با پردازش داده های سازه ادراکی و طبیعی دیگر (صدر؛که تحت تاثیر نیروهای ضدعقل (جهل) نیز هست)، تعدیل و برای عمل آماده می گردد (سازه های اساسی شخصیت). تحول سالم شخصیت به سازمان یافتگی و وحدت این سه سازه مربوط است. مکانیزم سلامت؛ حفظ تعادل و خلوص، خود – مراقبت گری و خودنظم جویی بر اساس نظام ارزشیابی معنوی یا فعال سازی بعد معنوی است (زکاها/تزکیه). مهمترین نشانه پویای سلامت روانی و فعال بودن بعد معنوی، وحدت یافتگی نظام روانشناختی با توجه به مفهوم «نور و ذکر» است و هدف آن شکوفایی استعدادهای فطری (فلاح) است. مکانیزم آسیب شناختی؛ تجربه و حفظ اعمال ناهمگون با نظام روانشناختی، با نشانه خشم، غم، ترس واضطراب و احساس گناه، است که به شکل پنهانکاری و تزئین یا تسویل (مانند دفاع های روانی) بقا می یابند (قد خاب من دساها) و نشانه بنیادین آن نومیدی در رسیدن به هدفهای مورد علاقه و واقعی در زندگی است. این تبیین ها اغلب تبیین های روانشناختی امروزی را نیز در بر می گیرد. با در نظر گرفتن بعد معنوی می توان سلامت و اختلال روانی - معنوی و نیز اصول روان درمانگری را بر اساس سازه های اساسی در انسان شناسی قرآن کریم تبیین کرد؛ بنابراین می توان سازه های شخصیتی جایگزینی را برای مداخلات روانشناختی در نظر گرفت. این کار در درمان چند بعدی معنوی در حوزه تجربی به کار گرفته شده است.