پهنه بندی بوم شناختی زراعی گندم آبی با استفاده از سامانه های اطلاعات جغرافیایی و مدل تحلیل سلسله مراتبی در استان ایلام

بررسی تناسب اراضی برای تولید محصول پایدار در مناطق خشک و نیمه خشک مورد نیاز است. گیاهان زراعی بهترین رشد را در مکان هایی دارند که شرایط آب و هوایی و عامل های خاکی نیازهای رشدی آنها را به بهترین نحو تامین می کنند. عامل هایی مانند ارتفاع، شیب، جهت شیب، نوع خاک، پوشش زمین و بسیاری از عامل های آب و هوایی که بر رشد محصول تاثیر دارند، در مشخص کردن مناسب ترین مناطق برای کشت یک گیاه تعیین کننده هستند. روند طبقه بندی تناسب اراضی شامل ارزیابی و گروه بندی مناطق خاصی از نظر مناسب بودن آنها برای استفاده مشخصی است. در این پژوهش، توانایی دیمزارهای غرب کشور از نظر کشت گندم آبی در استان ایلام با استفاده از GIS و روش مدل تحلیل سلسله مراتبی (Analytical Hierarchy Process: AHP) مورد ارزیابی قرار گرفت که ضمن آن متغیرهای اقلیمی متناسب با نیازهای اکوفیزیولوژی گندم بررسی شده و درنهایت مناطق به سه منطقه مستعد، نیمه مستعد و نامستعد، طبقه بندی شدند.
در این تحقیق ، متغیرهای اقلیمی دما و بارش از 7 ایستگاه سینوپتیک (همدید) منطقه و متغیرهای محیطی شامل ارتفاع، شیب، جهت شیب، فاصله از رودخانه، بافت و مواد آلی خاک، احتمال رخداد دماهای مناسب در مرحله ی جوانه زنی، احتمال رخداد دمای بیشینه روزانه oC25 و بیشتر در مرحله ی گلدهی و احتمال رخداد دمای بیشینه روزانه oC30 و بیشتر در مرحله ی پرشدن دانه به عنوان عامل های موثر در پهنه بندی، مورد استفاده قرار گرفت. درآغاز داده های مربوط به هر کدام از عامل های اقلیمی و متغیرهای محیطی استخراج شد، آنگاه نقشه های مربوط به این متغیرها ترسیم شد. در ادامه وزن هر لایه اطلاعاتی با روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی مشخص و تلفیق لایه های مورد نظر در محیط GIS انجام شد. روش های رگرسیون، Kriging و IDW برای درونیابی متغیرهای محیطی مورد استفاده قرار گرفتند. سپس نقشه ی پهنه بندی اراضی مستعد کشت گندم آبی در استان ایلام به دست آمد. پهنه بندی اراضی در پنج طبقه شامل: بسیار مناسب، مناسب، متوسط، ضعیف و نامناسب بر پایه تقسیم بندی سازمان خواربار و کشاورزی (فائو) انجام شد. اراضی بسیار ضعیف دارای محدودیت های شدیدی هستند که به ندرت از طریق نهاده های ورودی یا شیوه های مدیریتی می توان بر آنها غلبه کرد.
نتایج و بحث: نتایج تجزیه و تحلیل پرسشنامه های AHP نشان داد، در بین عامل های موثر در تناسب اراضی، دمای مناسب در مرحله کاشت (31/0) و ارتفاع (009/0) دارای بیشترین و کمترین وزن بودند. در این مدل AHP نسبت سازگاری حدود 035/0 است. این نشان می دهد که مقایسه معیارها بسیار درست بوده و وزن های نسبی برای استفاده در تجزیه و تحلیل تناسب اراضی در ایلام مناسب بود. بر پایه نقشه ی نهایی پهنه بندی به دست آمده، 23/31 درصد از اراضی استان برای کشت بسیار مناسب، 74/34 درصد مناسب، 91/13 درصد دارای قابلیت متوسط، 04/16 درصد ضعیف و 04/8 درصد نیز برای کشت گندم آبی نامناسب هستند. در حال حاضر 08/22 درصد از سطح زمین های کشاورزی استان زیر کشت گندم است. نتایج به دست آمده از این تحقیق نشان داد که نقش هر یک از متغیرهای اقلیمی و محیطی بر عملکرد گندم آبی در مناطق مختلف استان ایلام متفاوت است. همچنین می توان مناطق مناسب برای کشت گندم آبی را با استفاده از روش GIS و روش AHP تعیین کرد.
در این تحقیق، موثرترین عامل ها در تعیین تناسب اراضی برای کشت گندم، دمای مناسب در مرحله کاشت، احتمال رخداد بیشینه دمای 25 درجه سلسیوس و بیشتر در طول گلدهی، ارتفاع و شیب بود. نتیجه دیگری که از این تحقیق گرفته شد، تایید قابلیت GIS در پهنه بندی است.