علل انفعال قاجاران در روابط خارجی

داوری درباره قاجاران، بسیار دشوار است؛ در عرصه مناسبات خارجی، همه از بی لیاقتی پادشاهان قاجار می گویند، از ترکمانچای یاد می کنند و از عهدنامه هرات سخن می گویند و از کوچک شدن سرزمین ایران. اما به اعتقاد نگارنده پنج خصلت بنیادین (موقعیت راهرویی، دولت حائل، بازی بزرگ، مساله هند و کشف نفت) آنها را در عرصه روابط خارجی به انفعال کشانده بود. پرسش و دغدغه اصلی این است که چگونه می توان رخدادهای تاریخی شدة روابط خارجی ایران قاجاری را به شکل قالب های تئوریک در آورد؟ به دیگر سخن، الگوی نظری روابط خارجی ایران معاصر چیست و چگونه می توان با بهره گیری از داده های عینی تاریخی به نظریه پردازی ایرانی مناسبات فرامرزی دست یافت؟ دودمان قاجار (1304-1170ش. / 1925-1791م.) ترک نژادان مغول تباری بودند که در یکی از مهم ترین دوران های تاریخی، پادشاهی نوینی را پس از دوره ای هرج ومرج، در ایران زمین بنیان نهادند؛ روزگاری که نظام جهانی شونده استوار بر هژمونی غربیان، سرگرم تصرف جغرافیایی بود و ایران نیز در حال فرورفتن در گرداب برآمده از چیرگی فرنگیان بر سراسر جهان. دودمان قاجار، نه توان برهم زدن نظام بین المللی را داشت، نه می توانست از رقابت های بین المللی کناره گیری کند و نه اندیشه و توان همآوردی و همگرایی با نیروی توسعه گرای جهانی را داشت. قاجاران در عرصه مناسبات فرامرزی، محصور خصائل و ویژگی هایی بودند که کنشگری را از آنان سلب می کرد و به واکنشگری منفعلانه وادارشان می ساخت.