تحلیل چالش¬های فراروی توسعه¬ پایدار اقتصادی در روستاهای بلوچستان با تاکید بر خرده-فرهنگ دهقانی (مطالعه موردی: دهستان چاهان، شهرستان نیک¬شهر)

نظام اقتصادی، مجموعه ای درهم تنیده از عوامل اقتصادی و غیراقتصادی است و در راهبردهای توسعه ی اقتصادی باید به این در هم تنیدگی و ارتباط نظام مند توجه کرد. در کشورهای در حال توسعه، به دلیل مشکلات اقتصادی فراوان، فرهنگ به ندرت به عنوان یک مسئله بنیادی مطرح بوده و اغلب قربانی اسطوره ی اقتصاد می شود. حال آن که توسعه اقتصادی بدون توجه به بعد فرهنگ و یگانه شدن آن با توسعه ی عمومی نمی تواند موفق باشد. در این کشورها و به ویژه در نواحی روستایی آن ها، فرهنگ یک مولفه ی بنیادی است؛ چرا که کنش ها و واکنش ها، ارتباطات اجتماعی، کار و فعالیت و به طور کلی شیوه ی زندگی مردمان روستا را تحت تاثیر قرار داده و از جمله مهم ترین عوامل موثر بر توسعه/عدم توسعه ی (اقتصادی) روستاها به شمار می رود. بسیاری از صاحب نظران فرهنگ ویژه ای را برای توسعه ی اقتصادی متصور بوده و معتقدند دستیابی به توسعه پایدار اقتصادی در نواحی روستایی مستلزم فراهم کردن شرایط اجتماعی و فرهنگی خاصی است. لذا این پژوهش با انتخاب دهستان چاهان (بخش مرکزی شهرستان نیک شهر) به عنوان مورد مطالعه ی خود، در پی آن است تا دریابد بین مشکلات اقتصادی این دهستان و ضعف های اجتماعی و فرهنگی آن ارتباطی وجود دارد؟

گروه های اجتماعی از قبیل طایفه، تیره، عشیره، قبیله، ایل و گروه های مکانی و محلی مانند مردم یک ناحیه یا ده، گروه های شغلی، خویشاوندی، اقلیت های مذهبی و قشرهای اجتماعی مختلف یک جامعه هر کدام فرهنگ ویژه ای دارند که به آن ها خرده فرهنگ یا پاره فرهنگ گویند. در هر خرده فرهنگ، ارزش ها و هنجارهای خاص و منحصربه فردی وجود دارد که بر ساختارهای اقتصادی و اجتماعی و دیگر ابعاد زندگی آن ها تاثیر می گذارد و چه بسا بر آن ها تسلط کامل داشته باشد. برخی از این ارزش ها و هنجارها مثبت و سازنده بوده و بعضی دیگر نیز به عنوان مانع و مشکل مطرح است. نظریه خرده فرهنگ دهقانی بر ضعف و نقصان خرده فرهنگ ها تاکید دارد. بر این اساس، برنامه های دگرگونی اجتماعی در روستا اگر بر پایه ی شناخت ارزش ها، وجه نظرها و انگیزه ی دهقانان استوار نباشد، شکست می خورد. لذا مجریان برنامه های توسعه روستایی باید ویژگی های فرهنگی و جمعیتی مخاطبان و گیرندگان برنامه های خود را به دقت مد نظر داشته باشند.

پژوهش حاضر به لحاظ هدف کاربردی و به لحاظ روش انجام نیز توصیفی-تحلیلی است. حجم نمونه بر اساس نتایج سرشماری نفوس و مسکن سال 1390 و به روش کوکران عبارت است از 285 خانوار (285=n). داده ها و اطلاعات به دو شیوه ی اسنادی و میدانی جمع آوری شده است. در مرحله¬ ی میدانی به صورت توامان پرسشنامه (به¬ عنوان ابزار اصلی) ، مصاحبه و مشاهده (به عنوان ابزار-های مکمل) مورد استفاده قرار گرفته¬ اند. تحلیل¬ آماری داده های به دست آمده با استفاده از نرم¬ افزار 16SPSS و در دو سطح صورت گرفت. در سطح اول 21 گویه در قالب 7 مولفه ی خرده فرهنگ دهقانی تعریف شده و ارتباط آن ها با توسعه ی پایدار اقتصادی بر مبنای ضریب همبستگی اسپیرمن تعیین گردید. در سطح دوم اختلاف میان گروه¬ های جامعه¬ ¬ بر مبنای مولفه های مورد نظر با استفاده از آزمون U و آزمون H مشخص شد.

نتایج پژوهش نشان می دهد که مولفه های عدم اعتماد در روابط اجتماعی با ضریب معناداری 069/0، محلی گرایی مفرط (انزوای اقتصادی) با ضریب معناداری 124/0، پایین بودن سطح تمایلات و آرزوها با ضریب معناداری 667/0 و خانواده گرایی مفرط با ضریب معناداری 184/0 نمی توانند بر توسعه¬ ی پایدار اقتصادی در دهستان چاهان اثرگذار باشند. در مقابل، اثرپذیری اقتصاد از مولفه های فقدان نوآوری با ضریب معناداری 022/0، تقدیرگرایی مفرط با ضریب معناداری 020/0 و فقدان آینده نگری (ناتوانی در چشم پوشی از منافع آنی به خاطر منافع آتی) با ضریب معناداری 006/0 تایید شده و این مولفه¬ ها تحقق توسعه¬ ی پایدار اقتصادی در دهستان مورد نظر را با محدودیت مواجه می سازد. به این ترتیب، در جامعه اعتماد وجود دارد اما پاسخ اقتصادی مثبتی به این اعتماد داده نشده است. میزان نوآوری اقتصادی در دهستان چاهان پایین است؛ چون دسترسی به فعالیت¬ های ترویجی، کارگاه های آموزشی و دوره های فنی وحرفه ای وجود ندارد. بین روستاهای مورد مطالعه و نقاط شهری روابط اقتصادی قوی برقرار است اما این رابطه یک¬ سویه بوده و تنها کالاهای مصرفی از طریق آن وارد روستاها می شود. جامعه¬ ی دهستان تقدیرگراست اما از آن می توان به عنوان یک عامل مثبت اقتصادی بهره گرفت. خواسته ها و آرزوهای روستاییان در سطحی است که پتانسیل لازم برای تحرک اقتصادی را فراهم می نماید. میزان آینده نگری در دهستان چاهان به اندازه¬ ای نیست که بتواند اهداف بلندمدت توسعهی پایدار اقتصادی را تحقق بخشد. میزان خانواده گرایی در جامعه¬ ی مورد مطالعه بسیار بالاست اما با برنامه ریزی صحیح می توان از این عامل به نفع توسعه ی اقتصادی دهستان بهره گرفت. علاوه بر این، به جز تقدیرگرایی مفرط و سطح تمایلات و آرزوها، میانگین دیگر عناصر خرده فرهنگ دهقانی بر اساس جنسیت، سن، سطح تحصیلات، نوع شغل و روستاهای نمونه متفاوت می باشد.

در مجموع، آنچه را راجرز در نظریه ی خرده فرهنگ دهقانی خود به عنوان مانع توسعه ی اقتصادی در روستاهای جهان سوم مطرح می کند در دهستان چاهان مصداق ندارد (به جز سه مولفه ای که اثر منفی آن ها تایید شد) ؛ بلکه هم¬ چنین شرایط فرهنگی جامعه به گونه ای است که می تواند به عنوان یک خرده فرهنگ عمومی (با اصلاح موارد مذکور) مورد توجه برنامه ریزان قرار گرفته و حامی و پشتیبان توسعه ی پایدار اقتصادی باشد. این امر نیازمند برنامه ریزی متناسب با شرایط فرهنگی خاص جامعه و بهره گیری هوشمندانه از عوامل و عناصر آن در برنامه های اقتصادی است.