تعین گرایی و فاعلیت الهی از منظر علامه طباطبایی

چگونگی دخالت خداوند در جهان طبیعت از مسایل دیرین و مهم در حوزه کلام و فلسفه دین به شمار می رود که تلاش برای حل آن به عرضه نظرات گوناگون و بعضا متضادی منتهی شده که در بازه وسیعی از جبر گرفته تا تفویض گسترده شده اند. این نوشتار با به کارگیری معیاری جدید به منظور تفکیک افعال گوناگون الهی در جهان خلقت، به معرفی و ارزیابی رویکرد علامه طباطبایی - به عنوان فیلسوفی تعین گرا -در قبال این موضوع پرداخته و کوشیده است تا با بازنگری در اصل سنخیت علی، زمینه عرضه راه کارهایی را در هر دو قالب تعین گرایانه و ناتعین گرایانه، به منظور برون رفت از تنگناهای فکری حاکم فراهم نماید. مقاله نشان می دهد که در چارچوب دیدگاه تعین گرایانه، بایستی از طریق توسعه مفهوم سنخیت علی، تاثیر امر مجرد در جهان مادی را به نحو مباشر صحیح دانست و در چارچوب دیدگاه ناتعین گرایانه نیز با تکیه بر اصل ضرورت علی و برداشتی خاص از اصل سنخیت می توان از دخالت علل غیر مادی به منظور تحقق بخشیدن به یکی از احتمالات ممکن دفاع کرد. تازه های تحقیق

لذا دو راه حل پیشنهاد می گردد: الف: در چارچوب دیدگاه تعین گرایانه اینکه با توسعه مفهوم سنخیت، اعجاز توسط عامل غیر مادی را به نحو مباشر مجاز بدانیم. توضیح اینکه «وقتی پدیده ای غیر عادی مستند به نفس انسان است می توان گفت که نفس، واسطه در تاثیر و علت خاص آن است و چون نفس متعلق به بدن است شرایط مادی دارد؛ اما اگر پدیده ای مستند به علت قریب غیرمادی ای باشد، با عنایت به اینکه نسبت مجرد تام به همه اشیا و همه مکان ها یکسان است در تحلیل عقلی معجزه این پرسش رخ می نماید که چگونه مجرد تام می تواند حادثه مادی خاصی را در مکانی خاص ایجاد کند؟» (همان، صص. 251 - 252). بر همین اساس است که علاوه بر علامه، برخی اندیشمندان نظیر ملاصدرا نیز معتقدند که معجزه، علت قریب طبیعی دارد: «ذاته اجل ان یفعل فعلا جزئیا متغیرا مستحیلا کائنا فاسدا و من نسب الیه تعالی هذه الانفعالات و التجددات فهو من الذین لم یعرفوا حق الربوبیته و معنی الالهیه و لا شک ان الموجودات کلها من فعل الله بلا زمان و لا مکان؛ ولکن بتسخیر القوی و النفوس و الطبائع و هو. . .» (صدرالمتالهین، 1368ب، ص. 118) و لذا کوشیده اند تا از نفس انسانی به عنوان واسطی میان مجرد تام و علت قریب طبیعی معجزات با توجه به تعلق نفس به بدن و برخورداری آن از برخی شرایط مادی کمک بگیرند. بیانی که ناتمامی آن گذشت. از سوی دیگر «فلاسفه گفته اند که هر ماده ای وقتی مستعد شد، صورتش از عقل فعال افاضه می شود و تخصص این زمان و مکان، ناشی از استعداد قابل است، نه تاثیر فاعل. بنابراین محال نیست که مجرد تام، فاعل یک پدیده مادی شود.]از سوی دیگر [زمان مند و مکان مند بودن از ویژگی های امور طبیعی و مادی و البته از نواقص آنهاست؛ آنچه برای فاعل هستی بخش لازم است، داشتن کمالات وجودی معلول به صورت کامل تر و عالی تر است، نه دارا بودن نقص ها و محدودیت های آن» (مصباح یزدی، 1393، صص. 251 - 252). لذا پایبندی به اصل سنخیت میان علت هستی بخش و معلول آن به معنای اعتقاد به وحدت ماهوی آن ها نبوده، صدور موجود مادی از مجرد با توجه به اصل سنخیت بلامانع است. بر این اساس، وقوع هر پدیده غیر عادی در عالم، مستند به دو سطح از رابطه ی علی خواهد بود که یکی ایجاد کننده روند معمول طبیعت است در حالی که عملکرد آن می تواند در مواردی خاص تحت تاثیر نظام علی غیر مادی برتری محدود گردد بدون اینکه در تبیین چنین محدودیتی به نفی ذاتیات شیء احتیاج باشد. ب: در چارچوب دیدگاه ناتعین گرایانه برخی عدم قطعیت را ذاتی (و نه معرفتی) وقوع برخی پدیده های مادی می دانند. به این معنا که گاه، با وجود فراهم بودن علت تامه (آنچه به ظاهر علت تامه ی تحقق پدیده است) پدیده محقق نمی شود (یعنی علت به ظاهر تامه ی پدیده، گاه سبب تحقق آن می شود و گاه نه). این گروه این امر را نه ناشی از نقص معرفتی انسان (که علت ناقصه را در این موارد به غلط تامه پنداشته است) ، که ذاتی وقوع برخی پدیده های جهان می دانند. ما معتقدیم با توجه به بداهت "اصل ضرورت علی"و برداشت جدیدی از اصل سنخیت که مورد دفاع قرار گرفت؛ دیدگاه این گروه، زمینه را برای دخالت علل غیر مادی به منظور تحقق یکی از احتمالات ممکن که وافی به مقصود است فراهم می سازد. از آنجا که که تفصیل این موضوع از حوصله این مقام خارج است بحث در باب آن را به فرصتی دیگر وا می نهیم.