عقلانیت در تاویل قرآنی

هر چند در تعریف واژه تاویل، اشاره ای به عقل نشده، اما حضور التزامی عقل را، در تحلیل هسته معنایی آن می توان یافت. معانی تاویل (تفسیر، رجوع، آغاز و ابتدا، پایان و عاقبت، مصیر و مرجع، جمع، اصلاح، سیاست، تغییر یافتن، تدبیر و تقدیر) از جهات مختلف قابل تحلیل اند؛ از جمله این که تغییر، تحول، صیرورت، بازگشت و نیز پیوند با ابتدا و انتها و... ناظر به نوعی حرکت جهت دار و غایتمند هستند. اساسا، تصور حرکت، بدون مقصد و غایت ممکن نیست هم چنانکه سخن از غایات، بدون حرکت بی معناست. تمرکز بر این نکته، آدمی را به وجود نوعی آگاهی، فکر و اندیشه در نهاد واژه تاویل که در اصل و در بنیان اولیه ی آن نیز هست، رهنمون می سازد. در واقع، عقلانیت معنای لازم تاویل است و بدون آن تاویل میسر و بلکه محقق نخواهد شد. لذا، در آیه 7/ آل عمران؛ معیار و عیار انسانی تاویل، افزون بر انتساب به الله ( جامع جمیع اسماء وصفات)، رسوخ در علم است. صرفنظر از اختلافات مطرح در این زمینه، تمرکز و بلکه تاکید بر علم (اعم از علم الهی یا علم بشری با قید رسوخ) اشارتی دارد به پیوند تاویل با علم و آگاهی؛ و پیداست علم بدون عقلانیت قابل تصور نیست.
با این حال، این بعد از تاویل مغفول واقع شده و بلکه از سوی مخالفان مور د انکار قرار گرفته و اساسا تاویل در حد مقول های فرقه ای فروکاسته شده است. حال آنکه پیوند یا به تعبیر دقیق تر نسبت تاویل و عقلانیت امری جدی و اساسی و البته نیازمند بیان است. این نوشتار با روش تحلیلی، در پی تبیین این عنصر مقوم تاویل، با اشاره ای گذرا بر ضرورت و چرایی، از خلال ضوابط، اصول و شرایط مطرح شده، مقصود خود را جسته و به این نتیجه رسیده است که عقلانیت، عنصر مقوم تاویل است و تاویل بدون آن، قطعا تاویل نخواهد بود و شاید سخنی باشد مبتنی بر هوی و تفسیر به رای.