ضمان عاقله و جایگاه آن در جامعه کنونی

در حقوق اسلامی، بحثی با عنوان ضمان عاقله مطرح است. ضمان یا مسؤولیت عاقله مبتنی بر قرارداد اجتماعی بین افراد قوم در جامعه سنتی پیش از اسلام به شمار می رفت که در زمان خود از پشتوانه حقوقی برخوردار بود و پس از اسلام هم مورد امضای شارع قرار گرفته است.
موضوع مسؤولیت عاقله در جنایات خطایی مطرح است و امروزه مصادیق آن بیشتر در تصادفات رانندگی است. چگونگی اجرای این حکم، خود مشکلی دیگر است؛ زیرا اولا در مواردی دستیابی به عاقله مشکل ساز می گردد؛ ثانیا اگر عاقله موجود نباشد یا فقیر باشد، بیت المال مسؤول شناخته می شود و هزینه ای بر بودجه عمومی تحمیل می گردد.
از آنجا که بعضی اندیشمندان اسلامی مسؤولیت عاقله را در همه جوامع ثابت دانسته اند و برای این نظر دلایلی ذکر کرده اند، هدف این پژوهش آن است که با کنکاش در دلیل های فقهی و توجه به میراث پر ارزش علمای اسلامی، مساله مورد بحث را واکاوی کرده، ابعاد آن را روشن سازد.
با توجه به منابع احکام فقهی می توان گفت بنای عقلا در زمان شارع، تعهد عاقله بوده که مورد تایید شارع قرار گرفته است؛ اما در جوامع کنونی عملا تعهداتی وجود ندارد؛ بلکه دیه بر خود جانی ثابت و وی عهده دار پرداخت دیه است؛ مگر آنکه طبق قراردادی، یک شخصیت حقوقی یا حقیقی این مسؤولیت را پذیرفته باشد.