فصلنامه مطالعات عملیات روانی
پیاپی 8 (بهار 1384)

در محیط زندگی هر جامعه مسائل گوناگونی وجود دارد که هریک از آنها دارای اهمیت حیاتی است. این مسائل از نقطه نظر دانشمندان علوم سیاسی، اقتصادی و یا جامعه شناسی مورد مطالعه قرارگیرند، ولی روان شناسی در حل این مشکلات نقش کلیدی دارد؛ بنابراین برای حل مسائل و قوانین عملیات لازم است علاوه بر اطلاعات در سایر حوزه های علوم اطلاعات عمیقی به ویژه در زمینه روان شناسی اجتماعی کسب کرد.

در این مقاله تحقیقی به منظور شناسایی روش های عملیات روانی مورد استفاده رژیم بعث عراق علیه اسرای در بند ایرانی و نیز سنجش میزان تاثیر آن روش ها بر اسرا، از بین آزادگان سه شهر کشور، نمونه ای به حجم150 نفر انتخاب و نظرات آنان با استفاده از یک مقیاس اندازه گیری دارای پایایی 82% اندازه گیری شد. داده های به دست آمده با استفاده از روش های توصیفی و استنباطی بررسی شد و نتایج آن نشان داد که عراقی ها برای شکستن مقاومت اسرا، تخریب روحیه، فروپاشی انسجام و وحدت آنان و نیز تهییج و تهدید آنان از چندین روش استفاده کرده اند. لیکن 1 میزان استفاده آنان از روش های مختلف متفاوت از یکدیگر بوده است، 2 شدت استفاده آنان از عملیات روانی علیه اسرا در مراحل مختلف اسارت متمایز از هم بوده است و 3 بعضی از اسرا بیشتر آماج عملیات روانی عراقی ها قرار گرفته اند.

مطالعه آسیبهای انسانی(که جزء آسیبهای اجتماعی است) از دیرباز مورد توجه متفکران و اندیشمندان اجتماعی بوده است. در این برهه از زمان، رشد جمعیت، پیشرفت علم و فناوری و آموزش آن به دیگر نسلها، تفکیک نقشهای اجتماعی و تقسیم کار اجتماعی سبب شده، تا برای هر چه بیشتر و بهتر برطرف شدن نیازها موسسات، نهادها و سازمانهایی پدید آیند. این فرآیند عملا موجب پیچیدگی در روابط اجتماعی شده است و در این مسیر هر کس که توان گذر و کنار آمدن با این پیچیدگی ها را داشته باشد، می تواند به سر منزل مقصود رهنمون گردد.
از آنجایی که بخش بزرگی از سخنان عادی در اجتماع را شایعه تشکیل می دهد بنابراین اهمیت به آن نیز درخور توجه است. در صحبتهای روزانه با دوستان، همکاران و... شایعات و غیبتهای زیادی را پخش می کنیم و می شنویم که گاهی بی اساس و گاهی نیز مبتنی بر واقعیت اند. اکثر شایعات مملو از محتوا و مطلب اند و شدیدا هدف دار و برای مقاصد مهم به کار می روند، اما معمولا نه گوینده از این مقاصد آگاه است و نه شنونده. شایعه سازی و شایعه پردازی بیشتر در جهان سوم و کشورهایی که فرهنگ سیاسی محدودی دارند، رواج دارد. مردم این کشورها به خاطر نگرشهای احساسی و کمی اعتماد به دولتهای خود، اخبار رسانه های گروهی را باور ندارند یعنی در واقع دانش اندکی درباره حوادث دارند و تنها از طریق گفتار مردم و شبکه های غیر رسمی و ارتباط شفاهی، درباره حوادث، به قضاوت می نشینند. در این مقاله شایعه را از منظر نظری و کاربردی بررسی و کارکردهای آن در جوامع امروزی، بازشناسی شده است.

اشاره
در بیشتر موارد این سوال از مذاکره کننده که چه کسی پیروز می شود؟ به همان اندازه بی مورد است که بپرسید در ازدواج چه کسی برنده است. موضوع مقاله حاضر پیدا کردن فرآیند مناسبی برای برخورد با تفاوتها و تعارضها است و مسلما این فرآیند باید به نتایج مطلوبی منجر شود. اگر پیروزی بر اساس حقانیتها تنها هدف نباشد، بی تردید باختن هم خواسته ما نیست. در عمل ثابت شده که روش مذاکره اصولی در بلندمدت در مقایسه با سایر روش ها بهتر به نتیجه می رسد و کارآیی بیشتری دارد و کمتر به مناسبات شخصی افراد لطمه می زند. نباید فراموش کرد که هدف مذاکره، کمک به روشی است که شما را از تعارض میان رضایت خاطر حاصل از رسیدن به آنچه استحقاقش را دارید و کوتاه آمدن از آنچه سزاوارش هستید، نجات دهد.

اشاره
تمامی جوامع از افراد و اعضای خود این انتظار را دارند که با رعایت موازینی خاص خود را با شرایط و هنجارهای موجود تطبیق دهند، اما در مواردی و تحت شرایط خاصی برخی افراد خود را با الگوهای فرهنگی و شرایط اجتماعی تطبیق نمی دهند. این خود شروع ظهور و پیدایش بعضی از مسائل اجتماعی و شرایط غیرعادی است. وضعیت یاد شده که آن را می توان شورش نامید حرکت عادی جامعه را نیز با مشکل مواجه می کند در چنین شرایطی بحرانی حضور نیروهایی که امنیت و سلامت جامعه را کنترل می نمایند تشدید می گردد تا از وضعیت بحران و سلب امنیت عمومی جلوگیری به عمل آورند. مقاله پیش روی سعی دارد بسترسازی های داخلی و خارجی شورش در کشورها را مورد بررسی قرار دهد و در بعضی از موارد آن را با شورشهای داخل کشور به عنوان مطالعه موردی تطبیق دهد.

سیاستگذاران و رهبران عالی رتبه بیش از هر زمان دیگری نیازمند یک حس ژرف نگری اند تا بتوانند نیروهای غیرملموس حاضر در محیطی را که کشورها در قرن بیست و یکم با آن سر و کار خواهند داشت، ارزیابی کنند. وقتی که، در دنیای پر هرج و مرج، نیروهای نمادین مثل جنگجویان و جادوگران، عینیت یافته و به واقعیت تبدیل می شوند، وظیفه سیاستگذاران و رهبران تحلیل و ارزیابی مفاهیم آنها و ارائه راهکار مناسب است، تا کشور بتواند تهاجم این نیروها را خنثی سازد.

در دوران پساجنگ سرد با حاکم شدن فضای اطلاعاتی - نرم افزاری ناشی از اینترنت و فضاهای مجازی، رسانه ها و شبکه های خبرپراکنی در عرصه تعاملات بین المللی، نقش موثرتری ایفا کردند، به خصوص پس از رویداد یازدهم سپتامبر 2001 که نقطه عطفی در نظام بین الملل بود، رسانه ها در ایجاد روند امنیتی - راهبردی ناشی از حادثه یاد شده، جایگاه ویژه ای یافتند. با افزایش روند یکجانبه گرایانه نومحافظه کاران حاکم بر ایالات متحده امریکا، رسانه های همسو با منافع راهبردی امریکا همچون فاکس نیوز (وابسته به پنتاگون)، سی. ان. ان و روزنامه وال استریت ژورنال در افزایش سطح تاثیرگذاری نظامی - امنیتی امریکا به زیان کشورهای واگرا با سیاستهای هژمونیکی امریکا از جمله عراق، فعالیتهای موثری انجام دادند. رسانه های مزبور در ایجاد محیط ادراکی - روان شناختی مطلوب نومحافظه کاران و ارتباط دادن موضوعهایی چون تروریسم، تسلیحات کشتار جمعی و نقض حقوق بشر، به رژیم بعث عراق، کارایی ویژه ای از خود نشان دادند، این رسانه ها به حمله نظامی امریکا به عراق در 19 مارس 2003، مشروعیت بخشیدند. در این مقاله به تاثیرگذاری رسانه ها در ایجاد عملیات روانی نیروهای ائتلاف علیه رژیم عراق پرداخته می شود.

رژیم صهیونیستی به منظور نفوذ در کشورهای اسلامی از زمان ظهور به آماده سازی و بسترسازی های مختلف در جهان اسلام پرداخته است، این بسترسازی در حوزه های اقتصادی، سیاسی، نظامی و فرهنگی جریان داشته است که مهم ترین و اثرگذارترین آنها بسترسازی فرهنگی و فرهنگ سازی است. در این راستا این رژیم به ابداع واژه ها و مفهوم سازی همت گمارده است تا رخدادهای آینده در قالب آن مفاهیم تجزیه و تحلیل و تفسیر شوند و پیامدهای احتمالی به این مفاهیم خودساخته نسبت داده شود. برای نمونه طرح خاورمیانه بزرگ از جمله طرحهایی است که صرفا از تعدادی مفاهیم و گزاره های خودساخته و دور از واقعیت ترکیب یافته است ولی عوامل صهیونیست جهانی مغرضانه هرگونه تغییر و تحول را در چارچوب این مفهوم گزارش می کنند. هدف از پردازش مفهوم مزبور القای این معنی است که رویدادهای جاری بر اساس خواست و نظر آنها پیش می رود، حال آنکه واقعیت نهفته بیانگر اغراض نامشروع و سوء استفاده صهیونیسم از جریان مفهوم سازی است. مقاله حاضر ضمن بررسی روند بسترسازی فرهنگی به بررسی پدیده نفوذ صهیونیست در میان کشورهای اسلامی پرداخته است تا از این طریق مخاطبان خود را با ترفندهای این رژیم آشنا کند.

این مقاله نخست به تاریخچه کاربرد عملیات روانی در جنگهای مختلف پرداخته و مواردی از به کارگیری آن توسط جنگجویانی همچون اسکندر مقدونی و چنگیزخان مغول را ارائه می نماید و در ادامه با ذکر نمونه های جدیدی از عملیات روانی به کار گرفته شده در جنگ دوم جهانی، جنگ امریکا با کره شمالی، عملیات پاناما و جنگ دوم خلیج فارس، چنین نتیجه گیری می کند که عملیات روانی تاکتیک جدید نظامی نیست بلکه از گذشته های دور تاکنون در جنگها به کار گرفته شده است و همواره روند تکاملی خود را طی کرده است . همچنین از عملیات روانی به عنوان فزونگر قدرت رزمی و پیروزی بر دشمن، یاد می شود.

اشاره
ظهور اسلام چالش بزرگی را در اردوگاه کفر و نفاق برانگیخت و سران آنها را به تکاپو برای مقابله با این آیین رهایی بخش واداشت. تضعیف روحیه، تمسخر، رواج شایعه، دروغ پردازی، تطمیع، تهدید و... از جمله تلاشهایی بود که کفار برای متقاعد کردن پیامبر(ص) و مسلمانان به منظور دست کشیدن از اعتقادات خود به آن تمسک می جستند. در این میان، بارش پیام آسمانی وحی از کلام پیامبر(ص) بر از کویر تشنه جان انسانها کهف الحصین روح آزرده آنان می گشت و سپر روانی محکمی در برابر عملیات روانی مشرکان می گردید. عملیات روانی دفاعی رسول اکرم(ص) موضوع مطالعه این جستار است. طرح مباحث عملیات روانی در بستر آموزه های دینی و بحث از نسبت میان آنها، ضرورتی است که دغدغه خاطر جامعه اسلامی ما می باشد. امید است اندیشمندان و فرهیختگان با بذل عنایت و ارائه آرا و نظرات خود به شکوفایی و بالندگی این بحث بیفزایند.

کارکرد و عملکرد سیاست خارجی در حوزه های نظامی و امنیتی در بیشتر مواقع برخاسته از فرهنگ و ویژگی های ذهنی و روانی جامعه است. بررسی رابطه میان عناصر فرهنگ که از جمله آنها ملی گرایی (ناسیونالیسم) است و جایگاه آن در سیاستهای نظامی، اقتصادی و فرهنگی هر جامعه ای و نقش آن در هدایت راهبردها بسیار مهم است. این پژوهش در پی آن است که ملی گرایی به منزله یکی از عناصر فرهنگ امریکایی را که با معنای رایج جهانی آن متفاوت است برررسی کند؛ دولتمردان سیاسی و نظامی امریکا برای خود، نقش تاریخی حساسی در گسترش و جهان گیر شدن ارزشهای ملی اشان قائلند و آنها را صرفا از جنبه ملی نمی نگرند بلکه متعلق به تمام جامعه بشری می دانند، بنابراین تحت تاثیر ملی گرایی و عظمت ملی، تمدن، ارزش و فرهنگشان خود را از دیگران برتر می دانند. در این راستا، راهبردهای ایالات متحده در قبال کشورهای دیگر که تحت تاثیر عامل روانی ملی گرایی است و نمونه آن را بعد از حوادث یازدهم سپتامبر 2001 مشاهده می کنیم، مورد مطالعه قرار گیرد.

در این مقاله ضمن مطالعه و تحلیل عصر اطلاعات به عنوان تداوم پارادایم مدرنیته، منطق کنترل در این عصر بررسی می شود و در ادامه نیز به بسترهای نظامی و سرمایه داری این عصر و افول حوزه عمومی، پرداخته می شود، هر چند گسترش استعمار فرانو در حوزه های نرم افزار با کارکردهای ویژه زمینه تسلط بیشتر بر انسانهای دیگر را به راحتی فراهم کرده است.

عراق پس از ایران بزرگ ترین کشور شیعه جهان است. با سقوط حزب بعث شیعیان عراق به دنبال کسب جایگاه واقعی خود در نظام سیاسی این کشور هستند، از سوی دیگر، برخی از همسایگان عرب عراق که پس از سقوط رژیم صدام منافع خود را در این کشور از دست داده اند و با روی کار آمدن اکثریت شیعه، حاکمیت خود را با خطر مواجه می بینند با بهانه های واهی مبنی بر دخالت جمهوری اسلامی ایران و اعزام یک میلیون ایرانی به عراق! برای رای دادن، در صددند که این انتخابات را مخدوش جلوه نمایند. یکی از کشورهایی که در این راستا به عملیات روانی برضد جمهوری اسلامی پرداخت دولت پادشاهی اردن بود. در این مقاله سعی شده زمینه ها و بسترهای روانی تبلیغات اردن علیه جمهوری اسلامی قبل از انتخابات عراق بررسی و مورد بازبینی قرار گیرد تا خوانندگان با تبلیغات کذب این کشور پس از فروکش کردن انتخابات عراق آشنا شوند.

اشاره
تولید و پخش از طریق عناوین متنوع و مناسب، بستگی زیادی به توانایی یگانهای عملیات روانی در توزیع دارد. در این مقاله سعی شده تا نحوه توزیع اعلامیه به وسیله ابزارهایی مانند هواپیما، توپخانه و... به شکل رفتاری تشریح گردد. ممکن است این تجهیزات به شکل کامل در اختیار نباشد ولی طراحی و ساخت این تجهیزات کمک بسیاری به نیروهای نظامی در زمان منازعه و درگیری می نماید تا با انجام عملیات روانی اعلامیه ای، توان و روحیه نیروهای دشمن را کاهش و قدرت نیروهای خودی را افزایش دهد. امید است این مقاله سبب تحول در حوزه کارکردهای عملیات روانی در سازمان های نظامی گردد.

معرفی: شیرین باغجری
کتاب چشم انداز عملیات روانی، نخستین کتاب از مجموعه کتابهای عملیات روانی به کوشش معاونت فرهنگی ستاد مشترک سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اداره تبلیغات منتشر شده است. این کتاب از جمله آثار برجسته در خصوص تبلیغات عملیات روانی و جنبه های کاربردی آن است. کتاب چشم انداز عملیات روانی، شامل پیشگفتار، مقدمه و سه فصل است . در اینجا خلاصه ای از مباحث آن کتاب مورد بررسی قرار می گیرد.

معرفی: قبس زعفرانی
تجزیه و تحلیل شخصیت یهود در تمام زمینه ها و جنبه های روانی، رفتاری و کشف تحریفات صهیونیستی نیازمند در اختیار داشتن علم و دانش کافی و فهم بخش وسیعی از اطلاعاتی است که روزانه در عصر اطلاعات به جهانیان مخابره می شود، در واقع، این حجم وسیع اطلاعات باعث می شود، که نتوانیم اطلاعات موردنظر خویش را انتخاب یا طبقه بندی نماییم یا اینکه درست را از نادرست تشخیص دهیم، به همین دلیل کتاب روان در بند نوشته دکتر محمد احمد النابلسی سعی می کند، شیوه ها و راه هایی را به خواننده پیشنهاد دهد که از آن طریق تاریخ یهود به نگارش درمی آید.