نشریه جستارهای باستان شناسی ایران پیش از اسلام
سال هفتم شماره 2 (پیاپی 14، پاییز و زمستان 1401)

انسان همواره در تلاش است تا نظرات و احساسات درونی خود را بیان کند و این چالش را چه از طریق بیان کلامی و چه از طریق رسانه ی تصویری انجام داده است. ارایه نظرات و عواطف گاهی از طریق سنگ نوشته ها و گل نوشته ها بوده و گاهی توسط پیکرک و نگارکندها و دیگر رسانه ها انجام می شده است. به غیر از دو بیابان بزرگ کویر لوت و کویر مرکزی و جنگل های حاشیه دریای مازندران، تقریبا در جای جای ایران کمتر مکانی یافت می شود که تا به حال وجود نگارکندها از آنجا گزارش نشده باشند. گاهی این نگاره ها در یک ناحیه محدود و به تعداد انگشتان یک دست هم نمی رسند و در ناحیه دیگر مانند غرقاب به ده ها هزار و احتمالا بیشتر نیز می رسند. نگاره های غرقاب همگی در فضای باز اجرا شده و تقریبا می توان گفت که همه ی آن ها ثابت و برجای اصلی خود قرار دارند. نقوش به خاطر تعداد بسیار آن ها، دارای طیف گوناگونی از نقش مایه ها است، ولی بیشتر آن ها را بز و گوسفند تشکیل می دهند. همگی نقوش بر سر راه اصلی و یک گذرگاه قرار داشته و نقوش در اطراف تاسیسات مربوط به راه مانند رباط، مسجد و آب انبار واقع شده اند. پرسش های بسیاری در ارتباط این آثار هنوز بی پاسخ باقی مانده است. چگونگی شکل گیری و آغاز آن، تاریخ گذاری و نیت و قصد خلق کنندگان مباحث و چالش های اصلی این مطالعات هستند که در این پژوهش سعی شده است به این پرسش که چرا این نقوش در این ناحیه خلق شده و این نقوش چیستند؟ پاسخ داده شود. اساس جمع آوری داده های این پژوهش میدانی است. نتایج این پژوهش مشخص کرد که ابتدا این تنگه گذرگاه و را اصلی شمالی-جنوبی است که تا یکصد سال پیش نیز این راه دایر بوده و از آن استفاده می شده است و بیشتر نقوش کاربری یادگاری دارند.

یکی از مهم ترین و شایع ترین علت مرگ ومیر انسان ها در طول تاریخ بیماری بوده است. در این میان بیماری های همه گیر نقش به سزایی در تغییرات جمعیتی و همچنین افول تمدن ها داشته اند. آنچه که عموما در بسیاری از محوطه های باستانی در ایران و سرزمین های پیرامونی آن در دوره شهرنشینی و یا پایان عصر مفرغ دیده می شود، افول و یا اضمحلال بسیاری محوطه های باستانی است؛ نمونه این افول در دولت شهرهای بین النهرینی تا آسیای صغیر و فلسطین و مصر در غرب و تا شهرهای هاراپایی در شرق دیده می شود. واقعیت این افول در شواهد باستان شناختی به وضوح قابل رویت است اما حقیقت دلیل این اتفاق را چه عاملی رقم زده است در پرده ای از ابهام است. این پژوهش بر مبنای مرور دقیق منابع تاریخی و کاوش های انجام شده در محوطه های مربوط به عصر مفرغ و عصر آهن و نتایج حاصل از مطالعات پیشین بررسی و مقایسه شده است، نتایج این بررسی شواهد بیماری های همه گیری همچون جذام، سل، وبا، طاعون در فلات ایران و سرزمین های هم جوار همچون بین النهرین، مصر و دره سند را اثبات می کند. علت اصلی شیوع بیماری های همه گیر در دوران آغاز شهرنشینی تراکم جمعیت شهری و گسترش ارتباطات فرا منطقه ای بوده است. آنچه می دانیم، بیماری های همه گیر برای اینکه از شکل محلی به همه گیری منطقه ای و جهانی تبدیل شوند نیاز به یک جامعه میزبان پرجمعیت و در ارتباط با هم دارند؛ چیزی که در جوامع انسانی تا پیش از گسترش روابط فرامنطقه ای فراهم نبوده است. این گسترش ارتباطات فرامنطقه ای به شکل بازرگانی و سیاسی، شرایط گسترش بیماری و عوامل بیماری زا را به شکل گسترده ای فراهم ساخت تا جایی که در شواهد باستان شناختی حضور افراد غیربومی بیمار در برخی مناطق ازجمله گورستان های هاراپایی اثبات شده است. تغییر بیماری از شکل منطقه ای به پاندمی فراگیر توانسته بخش زیادی از جوامع عصر مفرغ آسیای جنوب غربی را متاثر کرده و موجبات افول و گاهی اضمحلال آنان را فراهم آورد.

مرزهای اورارتو در سه قرن اوج قدرت (اواسط قرن 9 تا اوایل قرن 6 ق. م) بخشهایی از کشورهای امروزی ایران، ترکیه، ارمنستان، جمهوری آذربایجان را دربر می گرفت. اورارتوها ساختار حکومتی به شدت مذهبی دارند و دین عامل اصلی اتحاد قبایل ساکن در سرزمین اورارتو بوده است و می توان رد آن را در سازه های مذهبی مورد بررسی قرار داد. تا به حال انواع مختلفی از تدفین در سرزمین اورارتو گزارش شده است که بیشتر بر اساس نوع و شیوه ساخت، معماری و مصالح بکاربرده شده و اندازه آن دسته بندی شده اند و بر همین اساس جایگاه اجتماعی متوفی نیز پیشنهاد شده است. کشف اتفاقی گوردخمه شیخ سلو در شمال غرب ایران، نزدیک مرز ترکیه شواهد جدیدی را در تدفین های اورارتویی دست کم در ایران نشان می دهد. گوردخمه در دامنه کوه کنده شده و همراه با متوفی اشیاء و آثار قابل توجه در آن قرار داده شده و سپس ورودی آن مسدود و با لاشه سنگ و مصالح مشابه بافت کوه از دیده پنهان شده است. از شیخ سلو مجموعه ای از ظروف فلزی، اشیاء زینتی فلزی و قطعات سفالی به دست آمده که از لحاظ سبک شناسی دامنه وسیعی از عصر آهن را در برمی گیرد با این حال داده های فلزی و سفالی در بیشتر موارد با اشیاء به دست آمده از محوطه ها و مکان های اورارتویی بسیار شبیه است. ساختار گوردخمه و نوع اشیاء نشان می دهد متوفی وابسته به حکومت بوده و احتمالا یکی از نخبگان محلی اورارتو است.

نیمه ی غربی استان چهارمحال و بختیاری (بخش میان کوه شهرستان اردل) به لحاظ زیست محیطی شرایط مناسبی برای شکل گیری استقرارهای باستانی دارد. طی سه فصل بررسی که در این منطقه بین سال های 1387 تا 1390 انجام شد، شمار 12 محوطه ی هخامنشی شناسایی و ثبت شد. این مقاله بر آن است تا عوامل زیست محیطی و نقش آن ها را در شکل دهی فضای زیستگاه های انسانی دوره ی هخامنشی بخش میان کوه را بررسی کند و به بررسی این پرسش می پردازد که عوامل محیطی چه تاثیری در شکل گیری استقرارهای دوره هخامنشی منطقه میانکوه شهرستان اردل دارد؟ برای بررسی و ارزیابی تاثیر عوامل محیطی بر استقراهای هخامنشی، آن ها را با توجه به عواملی چون ارتفاع از سطح دریا، جهت شیب، فاصله از رودخانه، کاربری زمین، ساختار زمین شناسی و فاصله از مسیرهای ارتباطی موجود در منطقه با استفاده از روش های آماری ارزیابی کردیم. مطالعه ی به عمل آمده نشان داد که عوامل طبیعی موثر بر استقرارهای انسانی و درپی آن استقرارهای باستانی منطقه منابع آب، دوری و نزدیکی به مسیرهای ارتباطی هستند که به آن ها پرداخته خواهد شد. همچنین بر اساس این پژوهش مشخص شد که عوامل طبیعی مختلف نقش متفاوتی را در توزیع محوطه های باستانی داشته اند و همه ی آن ها از قانون مندی یکسانی پیروی نمی کنند. در نهایت پس از تجزیه و تحلیل توزیع فضایی محوطه ها عامل: دوری و نزدیکی به منابع آب مهم ترین و موثرترین عامل زیست محیطی در شکل گیری استقراهای دوره ی هخامنشی منطقه ی میان کوه شهرستان اردل شناسایی شدند.

سفال نوشته در کنار متون کلاسیک، چرم نوشته، سکه، سنگ نبشته و دیگر یافته های باستان شناختی و تاریخی اطلاعات دست اولی از دوره اشکانی در اختیار پژوهشگران قرار می دهد. متون به خط پهلوی اشکانی، آرامی و یونانی با جوهر یا از طریق کندن روی سطح این سفال ها نوشته شده اند. سفال نوشته از مناطق مختلف شاهنشاهی اشکانی و از محوطه های نسا، تورنگ تپه، نیپور، قومس، قلعه ضحاک، آشور، تونینیر، گسل بم، تخچرآباد، تل رضوان، قوشه تپه، ارک تپه و قلعه نهبندان به دست آمده است. روش تحقیق این نوشتار تحلیلی - توصیفی و بر اساس مطالعات کتابخانه ای است و هدف از آن بررسی کارکرد سفال نوشته ها، محدوده زمانی، پراکنش و میزان استفاده از آنها در گستره قلمرو اشکانیان و نوع اطلاعات موجود در متن سفال نوشته ها است. مطالعه متن سفال نوشته های مکشوفه از قلمرو اشکانیان نشان داد که سفال نوشته در این دوره کاربردهای متنوعی داشته که می توان به برچسب کالا، رسید دریافت و پرداخت اجناس، نامه های رد و بدل شده بین افراد و سرمشق کاتبان اشاره کرد. قرن اول ق. م اوج استفاده از سفال نوشته در قلمرو اشکانی با تاکید بر ناحیه شرقی است اما شواهدی از تداوم آن تا پایان حضور اشکانیان در دست است. این اسناد حاوی اطلاعات ارزشمندی در خصوص نظام مالی و اقتصادی، مذهب، نظام اداری، مباحث تاریخی و غیره هستند.

قلعه ها با توجه به ماندگاری، کاربری و اهمیتشان در حکومت های مختلف، درزمره مهمترین شواهدی هستند که در علم باستان شناسی به آن ها پرداخته می شود. تا به حال قلعه های باستانی فراوانی در محدوده قلمرو وسیع پارت و ساسانی در داخل و خارج از ایران شناسایی شده است. فراوانی این سازه ها در ادوار مذکور، علاوه بر جنبه های حفاظتی و سیاسی منطقه ای، به دلیل حفاظت از راه های ارتباطی مختلف نظیر جاده ابریشم و مسیرهای فرعی این شاهراه، در راستای توسعه تجارت در جهان باستان نیز بوده است. ازنا به عنوان یکی از دشت های شرق زاگرس مرکزی از مناطق مهم باستان شناسی محسوب می شود که در مسیر ارتباطی شرق به غرب و شمال به جنوب تمدنهای باستانی واقع گردیده است. علی رغم ثبت و شناسایی شمار زیادی محوطه باستانی در بازه زمانی دوران تاریخی پارت و ساسانی در دشت ازنا، تابه حال پژوهشی هدفمند بر روی این آثار صورت نگرفته و استقرارهای ادوار مذکور در ازنا ناشناخته هستند. قلعه «قلادز» مشرف بر دشت ازنا، در شرق روستای مسعودآباد قرار دارد. این قلعه طی بررسی باستان شناسی که توسط نگارندگان در سال 1399 صورت گرفت، شناسایی و یافته های باستانی فراوانی ازجمله بقایای معماری، داده های سفالی و استخوانی ثبت و مستندنگاری گردیدند. هدف اساسی این پژوهش بررسی ویژگی های معماری، ادوار استقراری و نقش این قلعه در شبکه تجارت منطقه ای و فرامنطقه ای است. با توجه به آثار برجای مانده از این قلعه، می توان اذعان نمود که ساکنان آن با شناختی کامل از زیست بوم منطقه و استفاده از مصالح بومی با ترکیبی از هنر صخره تراشی و مصالح سنگ و ساروج و آجر مربع شکل، سازه ای شاخص، عظیم و صعب العبور را در راستای رسیدن به اهدافشان ایجاد نمودند. پس از انجام گونه شناسی نسبی یافته های سفالی و بقایای معماری، مشخص گردید که قلادز با سایر قلعه های دوران پارت و ساسانی در ایران و بین النهرین قابل قیاس است. از طرفی مشرف بودن این قلعه بر دشت ازنا و راه های باستانی آن، موید اهمیت این مجموعه به عنوان یکی از ساختارهای تامین کننده امنیت و عاملی درتوسعه شبکه تجارت منطقه ای و فرامنطقه ای، در میان فرهنگ های غرب ایران با بین النهرین و مناطق مرکزی ایران و نواحی شرقی تر در دوران پارت/ساسانی است.

کاخ کوه خواجه سیستان یکی از مهم ترین محوطه های شرق گستره پهناور حکومت اشکانی و ساسانی است. محوطه کوه خواجه، از ابتدای قرن بیستم میلادی توجه باستان شناسان نامدار و بزرگی چون اشتاین و هرتسفلد را به خود جلب کرد و به تناوب تا به امروز، پژوهش در این محوطه ی کلیدی ادامه دارد. یکی از موضوعات مهم و مورد مناقشه در این زمینه، توالی تاریخی و عملکرد این بنای باشکوه است. در این پژوهش برآنیم تا براساس مطالعات، بررسی ها و کاوش های انجام شده و با استناد به استنتاج های منطقی به درک درستی در مورد گاه نگاری و کاربرد این محوطه عظیم دست یابیم. گزیده ی این پژوهش، به بررسی گچبری ها، سفالینه ها، نقاشی ها و سکه های به دست آمده از این محوطه معطوف شده و همزمان از دیگر عناصر معماری نظیر نقوش برجسته ی گلی و همچنین آزمایشات تاریخ گذاری مطلق در این محوطه استفاده شده است. با توجه به پژوهش های انجام شده از جمله، نتایج تاریخ گذاری مطلق، نقوش برجسته گلی و سکه های به دست آمده از کارهای میدانی، این محوطه در دوره ی ساسانی از ارزش و اهمیت بیشتری برخوردار بوده است. این محوطه از لحاظ ساختار کالبدی- فضایی مشابه شهرهای دوران تاریخی است، اما فضایی که استفاده شده، محدود بوده و نمی توانسته عملکرد یک شهر را داشته باشد. همچنین با توجه به مطالعات تطبیقی انجام شده، احتمالا این بنا عملکرد ارگی را داشته که به صورت توامان تقدس آتش در آن انجام می شده است و شباهت زیادی به بنای تخت سلیمان آذربایجان داشته و می توان عملکرد کاخ - معبد را برای آن در نظر گرفت.

بشقاب های مدور ساسانی به عنوان شاخص ترین داده های باستان شناسی، زینت بخش بسیاری از موزه ها در سراسر جهان هستند. با این حال تعداد زیادی از این بشقاب ها از کاوش های علمی به دست نیامده اند، از این رو مطالعه آن ها به لحاظ اصالت از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بر همین اساس، مطالعات آزمایشگاهی به منظور تعیین قطعیت هنوز در ابتدای کار بوده و از طرفی، روش های جعل نیز با گسترش فناوری، پیشرفته تر گردیده است؛ بنابراین مطالعات تطبیقی هنوز یکی از مهم ترین شیوه شناسایی اصالت آثار تاریخی به شمار می رود. در این راستا، بشقاب سیمین زراندود منسوب به دوره ساسانی موزه هگمتانه بر اساس مقایسه تطبیقی مورد بررسی قرار گرفت. هدف از این پژوهش معرفی و اصالت سنجی ظرف مورد نظر بر اساس ویژگی های ساختاری با سایر نمونه های مشابه عصر ساسانی است تا بتواند به پرسش های ما درباره 1- آیا نمونه بشقاب سیمین مورد مطالعه بر مبنای تشابه ویژگی های ساختاری (فرم، جنس و تکنیک ساخت) با سایر نمونه های مشابه یا مکشوفه از کاوش های علمی مطابقت دارد؟ 2- آیا بر اساس تشابه یا تمایز هنری می توان تاریخ گذاری (اصالت) آن را راستی آزمایی کرد؟ پاسخ دهد. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و به شیوه کتابخانه ای انجام گرفته است. نتایج حاصل از این پژوهش بیان گر کاربردی بودن این ظرف است. مطالعات تطبیقی به لحاظ شکل و فن ساخت شباهت آن را با نمونه های سیمین ساسانی مکشوفه از کاوش های علمی تایید می کند. با این حال عدم تطابق بازنمایی نقش عقاب و گوزن شاخدار فاقد تناسبات و سبک هنر ساسانی است. وجوه افتراق بیان شده تعلق بشقاب سیمین موزه هگمتانه به دوره ساسانی را دشوار می سازد.

تمدن ایران در دوره ی ساسانی، از جهات بسیاری به اوج شکوفایی و رونق خود رسید و هنر این دوره نسبت به ادوار دیگر ایران باستان دارای ارزش و اهمیت ویژه ای است. یکی از این هنرها، موسیقی است که بر اساس یافته های باستانشناختی قابل بررسی است. این پژوهش تلاش دارد نقشمایه نوازندگان دوران ساسانی را بر ظروف فلزی بر اساس سوالات زیر مورد واکاوی قرار دهد: الف. نقشمایه نوازندگان ساسانی بر روی کدام یک از گونه های ظروف فلزی بیشتر دیده می شود و دلیل آن چیست؟ ب. ظروف فلزی دارای نقشمایه نوازندگان دوره ساسانی چگونه به شناخت موسیقی این دوران کمک می کنند؟ در این پژوهش 147 ظرف فلزی متعلق به دوره ی ساسانی مورد بررسی قرار گرفت و در نهایت به یافتن 24 ظرف دارای نقشمایه نوازندگان متعلق به این دوره انجامید. روش انجام این پژوهش، توصیفی - تحلیلی است و گردآوری اطلاعات بر اساس مطالعات کتابخانه ای و بررسی آثار موزه ای است. هدف پژوهش گونه شناسی ظروف فلزی دارای نقشمایه نوازندگان و تعیین انواع سازهای به کار رفته بر روی ظروف فلزی در دوران ساسانی است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که بشقاب ها دارای بیشترین نقوش نوازندگان است و علت آن در سطح تخت بشقاب ها و داشتن فضای بیشتر و یکنواخت تری برای به تصویر کشیدن صحنه ها و نمایش برخی جزییات نسبت به گونه های دیگر ظروف می باشد و هدف از ساخت بشقابها بیشتر سیاسی بوده است. در میان سازهای تصویر شده، سرنا با 7 اثر و پس از آن بربط، شیپور و موسیقار هرکدام 6 اثر را به خود اختصاص داده اند.

دماوند یکی از مناطق تاریخی ایران در حاشیه جنوبی البرز مرکزی است که براساس اسناد تاریخی و داده های باستان شناسی در دوره تاریخی نقش مهمی در تحولات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و افتصادی ایران پیش از اسلام داشته است. متون تاریخی و به ندرت داده های باستان شناسی اطلاعات پراکنده ای از منطقه دماوند هم زمان با دوره ماد، هخامنشی، سلوکی ارایه داده است. در پژوهش حاضر تلاش می شود با استفاده از متون تاریخی و شواهد باستان شناسی مانند کتیبه ها، سکه ها، مهرها و اثر مهرها و سایر مواد فرهنگی مکشوفه از کاوش ها و پژوهش های باستان شناسی انجام گرفته در محوطه های باستانی، جایگاه دماوند در تاریخ ایران در دوره پیش از اسلام تبیین و ارزیابی گردد و خلاءهای علمی را که درخصوص این دوران را مورد مطالعه و پاسخ گوید. در پژوهش پیش رو برای رسیدن به هدف تعیین شده از روش توصیفی-تحلیلی استفاده گردیده است. مطالعات میدانی و کتابخانه ای و تحلیل مقایسه ای مهم ترین روش های جمع آوری اطلاعات در پژوهش حاضر است. این مقاله تلاش دارد با مطالعه متون تاریخی و شواهد باستان شناسی به این پرسش ها پاسخ دهد که منظقه دماوند در کدام دوره تاریخی پیش از اسلام از اهمیت و رونق زیادی برخور دار بوده؟ و نقش این منطقه در تحولات دوران پیش از اسلام چگونه بوده است؟. شواهد ترکیبی باستان شناسی و تاریخی نشان می دهد که دماوند به دلیل موقعیت راهبردی نقش مهمی و محوری در تاریخ ایران از دوران تاریخی و بخصوص از اولین سال های شکل گیری شاهنشاهی اشکانی و ساسانی تا آخرین سال های امپراتوری ساسانی و حتی اوایل اسلام ایفا کرده است. نام بردن از دماوند در ضمن تشریح درگیری های نظامی اوایل دوره ساسانی، حضور دماوند در درگیری های نظامی قباد اول، خسرو دوم و یزدگردسوم، در این کشمکش ها تنها بخشی از رویدادهای تاریخ دماوند در دوره ساسانی در ایران است که امروزه به لطف شواهد متون تاریحی و شواهد باستان شناسی اطلاعات پراکنده ای از آن ها در دست است.

براساس منابع مکتوب تاریخی سده های نخستین اسلامی، شهر ارجان به عنوان مرکز کوره ارجان در دوران ساسانی و اسلامی جایگاه سیاسی بسیار مهمی در جنوب غربی ایران داشته است. بررسی و مطالعه قلاع و استحکامات این شهر از آن رو مهم است که با وجود اهمیت زیاد این شهر، نه تنها در متون تاریخی هیچ گونه اشاره ای به استحکامات این شهر نگردیده، بلکه در تهاجمات مختلفی که طی پنج سده از آغاز ورود اسلام به ایران تا پایان دوره سلجوقی به ویرانی آن ختم گردید مقاومتی از سوی قلعه نشینان شهر نیز گزارش نشده است. بررسی و مطالعه باستان شناختی پیشینه ساخت و جایگاه قلاع و استحکامات مرتبط با سازمان دفاعی شهر ارجان و تاثیر عناصر چشم انداز طبیعی بر مکان گزینی قلاع و رعایت اصول پدافند غیرعامل این شهر، از مهمترین اهداف پژوهش حاضر است. در این مقاله در پی پاسخ به این پرسش ها هستیم: 1- چشم انداز طبیعی منطقه چه تاثیراتی بر سازمان دفاعی شهر ارجان داشته است؟ 2- قدمت قلاع و استحکامات دفاعی و دیده بانی شهر ارجان به چه دوره ای بر می گردد؟ 3- جایگاه قلاع و استحکامات شهر ارجان در سازمان دفاعی این شهر چگونه بوده است؟ در این مقاله براساس بررسی منابع مکتوب تاریخی و جغرافیایی دوران اسلامی و همچنین شواهد باستان شناختی حاصل از بررسی های میدانی باستان شناختی، با رویکرد توصیفی- تاریخی، به موضوع خواهیم پرداخت. نتایج این پژوهش نشان می دهد سازمان دفاعی شهر ارجان در آغاز شکل گیری این شهر یعنی دوره ساسانی، بیش از هر عامل دیگری بر کنترل و دیده بانی تنگه های ارتباطی شمال و شرق این شهر، متمرکز بوده است، به طوری که بر فراز تنگه تکاب سه قلعه وجود داشته است. با توجه به یافته های باستان شناختی سفال و شواهد معماری، پیشینه ساخت این قلاع به دوره ساسانی بر می گردد، لیکن در دوران اسلامی تنها سه قلعه در ضلع جنوبی تنگه تکاب، یعنی قلعه های کلات، خیرآباد و قلعه نادر به حیات خود در دوره اسلامی ادامه داده اند که از لحاظ وسعت و موقعیت نیز جایگاه استراتژیکی در میان قلاع دیگر داشته اند.

از بارزترین تزیینات به کاررفته در سنگ گورهای استان گلستان، الگوی محرابی با نقوش متنوع است که همواره حضوری مستمر داشته و غالبا دربردارنده آیات قرآنی، احادیث، نقوش نمادین و همچنین تاریخ و رقم سازندگان سنگ گورها در بطن و حاشیه خود می باشد. نگارندگان در پژوهش حاضر ضمن شناسایی تنوع در الگوی محرابی سنگ گورهای منطقه گلستان، به مطالعه نقوش نمادین به کاررفته در متن و حاشیه سنگ نگاره های این استان پرداخته و درصدد پاسخ گویی به سوالات زیر هستند: ریشه یابی نقش مایه های تزیینی در سنگ گورهای محرابی شکل استان گلستان، از نقوش مصور قبل از اسلام به چه صورت است؟ همچنین از حیث نقوش و ترکیب به چند دسته تقسیم می شوند؟ روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است و شیوه گردآوری اطلاعات به صورت اسنادی و میدانی می باشد. نتایج حاصل از پژوهش که از مطالعه 15 نقش محرابی در سنگ نگاره های منطقه گلستان صورت گرفته، بیانگر این امر است که الگوی محرابی روی سنگ نگاره ها به سه دسته محرابی ساده، قابی و کنگره ای تقسیم بندی شده و نقوش نمادینی که در (بطن و یا حاشیه) آنها مشاهده می شود (مانند نقش سرو، نیلوفر، خورشید و...) به دوره های پیش از اسلام مانند ساسانیان، هخامنشیان و... بر می گردد.