نشریه تاریخ اسلام در آینه پژوهش
پیاپی 4 (زمستان 1383)

التون دانیل از نسخه شناسان تاریخ بلعمی است. وی در این مقاله با تطبیق نسخ متعدد دو اثر معروف در تاریخ اسلام (تاریخ الرسل و الملوک طبری و ترجمه آن مشهور به تاریخ بلعمی) با روشی معرفت شناختی، می کوشد ابعاد جدیدی از تاریخ نگاری اسلامی را نشان دهد. وی با استناد به نمونه های متعدد و متنوع شکلی و محتوایی که بلعمی در متن طبری وارد کرده است سعی در اثبات این فرضیه دارد که تاریخ بلعمی نه تنها یک ترجمه صرف نیست، بلکه از دیدگاه تاریخ نگاری کتابی بسیار ارزشمند است که حاصل بینش تاریخ نگری بلعمی و برآمده از تفکر ایدئولوژیک وی می باشد. به علاوه، می توان از منظر بلعمی به فهمی بهتر و شناختی بیشتر از تاریخ نگاری طبری رسید. وی در نهایت این نکته را متذکر می گردد که پژوهشگر تاریخ اسلام باید در نسبت دادن محتوای منابع به مؤلفان اصلی با احتیاط های عالمانه برخورد کند و از خوش بینی بپرهیزد.

چگونگی جایگاه ثقیف در جاهلیت و اوضاع مختلف اقتصادی، دینی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعیشان، و بررسی مناسبات و تعاملات آنان با دیگران، هم چنین اثبات تابع یا متبوع بودنشان در آن مناسبات، از مسائل مورد بررسی این سلسله نوشتار بود. اثبات این که ثقیف در جاهلیت در رتبه ای قرار داشت که محسود اقران بود و در ردیف دومین قبایل عرب شمالی بود، با استناد به مدارک صحیح صورت پذیرفت. و خلاصه آن عبارت است از: طائف را در سرزمین حجاز می توان سومین مکان مهم بعد از مکه و مدینه، و قبیله ثقیف را در ردیف دومین قبایل مهم عرب شمالی جزیره العرب نامید. طائف و ثقیف در جاهلیت مورد توجه قبایل مهم، از جمله قریش قرار داشتند. از گزارش های راست و دروغ و اساطیر و واقعیت های بازگو شده در مورد آن جا و آنان و ذکر فضایل طائف و نظایر آن، و نیز از مناسبات بین افراد و قبایل و اخباری گوناگون از این دست، می توان اهمیت و موقعیت آن را دریافت.
مناسبات مختلف اقتصادی با توجه به موقعیت ممتاز و ویژه اقتصادی، کشاورزی، دامپروری، صنایع و حرف و گستره همکاری در تجارت داخلی و خارجی به خصوص که طائف در مسیر راه شمال به جنوب قرار داشت با دیگران در غالب همکاری های دوستانه و خصمانه یاد شده، و نیز مناسبات خانوادگی وسیع به ویژه با قریش که راس عرب بود و نیز دامنه مناسبات با سایر قبایل در غالب همزیستی در سرزمین های مشترک، برقراری احلاف و پیمان ها. ثقیف در بسیاری از مناسبات خویش تابع بود و در برخی از تعاملات با غیر قریش متبوع. بررسی اوضاع دینی وجود بت لات و امور مربوط به آن و اوضاع سیاسی و فرهنگی و توجه به شرح حال و زندگی برخی از سرآمدان و نخبگان و بروز وقایع و ایام و دیگر مسایل مربرط به ثقیف و نیز پیشرفت تمدنی در طائف، ثقیف را از بسیاری از همسانان و همسایگان ممتاز کرده و جایگاه رفیع آنان را در جاهلیت نشان می دهد و به طور خلاصه ثقیف از اشرافیت قبیلگی و اشرافیت مالی و توان اقتصادی بالایی برخوردار بوده و اساس مبادلات اقتصادی آنان بر ربا استوار بود.

امپراتوری پهناور ایران ساسانی توسط مسلمانان و عمدتا در زمان خلیفه دوم، عمر بن خطاب (13 23ه) فتح شد. مناطق باقیمانده نیز در زمان خلفای پس از او به تصرف مسلمانان درآمد و دامنه فتوحات آنان از حدود ایران فراتر رفت. تنها ساکنان مناطق حوضه جنوبی خزر، یعنی طبرستان و گیلان، توانستند با استفاده از موقعیت طبیعی این نواحی استقلال خود را کم و بیش تا اواسط قرن دوم هجری و اوایل عصر عباسی حفظ کنند. از آن رو که مذهب غالب و حاکم در زمان فتوحات مذهب اهل سنت بود، طبعا مردم سرزمین های فتح شده در وهله اول با مذهب تسنن آشنا می شدند و به مرور آن را می پذیرفتند. گرچه معدود افرادی از مسلمانان که در فتوحات شرکت داشتند از جمله بنی هاشم و بعضی قبایل یمنی و برخی از انصار با مکتب اهل بیت(علیهم السلام) (تشیع) آشنا و بعضا به آن معتقد و پایبند بودند، ولی به دلیل در اقلیت قرار داشتن این افراد و نیز مخالفت حکومت با رشد و گسترش مکتب اهل بیت(علیهم السلام)، به طور طبیعی چهره کلی فرهنگ سرزمین های فتح شده فرهنگ تسنن بود.
در این میان شهر تاریخی نیشابور از ویژگی خاصی برخوردار بود; شهری که طی چندین قرن یکی از مهم ترین حوزه های درسی اهل سنت به شمار می آمد و مجموعه ای از بزرگ ترین فقها و محدثان اهل تسنن را در خود جای داده بود. اما این شهر طی روندی طولانی، به یکی از مراکز تشیع تبدیل گردید و مکتب اهل سنت جای خود را به مکتب اهل بیت(علیهم السلام) داد.
این نوشتار به بررسی عوامل نفوذ و گسترش تشیع از ورود اسلام تا پایان قرن چهارم هجری در شهر نیشابور می پردازد که اینک بخش نخست آن تقدیم می گردد.

این نوشتار در دو بخش سامان یافته است. بخش آغازین، به معرفی شخصیت، جایگاه علمی، استادان، شاگردان و آثار خوارزمی و بخش دوم به معرفی و بررسی مقتل خوارزمی و مقایسه آن با مقتل ابومخنف و بخش حوادث کربلا از فتوح ابن اعثم پرداخته است. در این بررسی و مقایسه، تفاوت ها، شباهت ها، کاستی ها و زیادی های گزارش های مقتل خوارزمی نسبت به این دو اثر، نگاشته شده است.

سعدبن ابی وقاص (از تیره قرشی بنی زهره) از سابقین در اسلام در مکه و از اصحاب نامدار پیامبر اسلام به شمار می رود. او در عصر حکومت خلفاء از سرداران قادسیه و نهاوند و یکی از اعضای شورای شش نفره خلافت بود. درباره سعد و شخصیت و موضع گیری های او تاکنون پژوهش مستقلی صورت نگرفته مجمل وگذرا از سعد یاد شده است. بدین گونه چهره واقعی او در لابه لای کتب تاریخی پنهان مانده است. از این رو وقتی که با منابع تاریخی مراجعه می کنیم با نقاط تیره و تاریک بسیاری در زندگانی سعد روبه رو می شویم که موقعیت او را مخدوش می سازد، اما ناگفته مانده است.
مهم ترین نقطه ضعف سعد «حب ثروت و خلافت» بوده است. این حب خلافت به گونه ای بوده که وی را به رقابت شدید برای به دست گرفتن خلافت واداشت و در این زمینه بیشترین اصطکاک را با امیرمؤمنان(علیه السلام) داشته که مهم ترین آن در عدم بیعت و همکاری با امام و قرار گرفتن در صف مقدم «قاعدین» جلوه نمود.
در این نوشتار مواضع، انگیزه و روش های مقابله سعد با امیرمؤمنان علی(علیه السلام) با تکیه بر منابع مهم تاریخ مورد بررسی قرار می گیرد.
موضع گیری منفی سعد در برابر امیرمؤمنان(علیه السلام)، بهویژه این را امر ثابت می کند. که برخلاف ادعای طرفداران نظریه «عدالت صحابه» که پژوهشگران این عرصه را متهم به سیاه نمایی و تصویر تیره روابط بین خلفا می کنند، روابط صحابه با هم، عموما صمیمی نبوده و در میان آن ها کدورت ها و تیره گی هایی وجود داشته است، و این، حداقل و در خوش بینانه ترین گزینه ناشی از ناخالصی های برخی از آن ها مانند سعد بوده است.

این نوشتار ترجمه بخشی از مقدمه و فصل نخست از کتاب الدوله العثمانیه، قراءه جدیده لعوامل الانحطاط نوشته دکتر قیس جواد عزاوی است،2 وی دکتری خود را با رتبه عالی در حوزه ی مطالعات عثمانی از دانشگاه سوربن فرانسه، در سال 1993م، دریافت کرده است. او سردبیر نشریه دراسات شرفیه است و تاکنون از وی چندین کتاب و مقاله در زمینه مطالعات دولت عثمانی چاپ و منتشر شده است. نویسنده در این نوشتار پس از اشاره کوتاه به دو دیدگاه در خصوص علل فروپاشی دولت عثمانی که یکی علل انحطاط را در درون امپراطوری عثمانی و دیگری در برون آن جستوجو می کند، با رویکردی نو علل فروپاشی پایانی ترین امپراطوری دنیای اسلام را بررسی کرده است.
نویسنده پس از اشاره به پیامدهای درگیری میان ینی چری ها و سلاطین عثمانی، یکی از عوامل ضعف دولت عثمانی را امتیازدهی به دولت های اروپایی دانسته و با مطالعه شرایط تصویب معاهده های آن دولت با اروپاییان و ویژگی ها و نتایج و پیامدهای این امتیازدهی، و ارائه اسناد و مدارک تاریخی، فرضیه خود را اثبات کرده است. وی معتقد است که این معاهده ها و امتیازدهی ها تماما به سود دولت های اروپایی بود و دولت عثمانی در برابر این امتیازدهی به هیچ امتیازی دست نمی یافت.

صحابه نگاری به عنوان بخشی از علم رجال، ارتباط تنگاتنگی با حوزه سیره شناسی و حدیث دارد. حقیقت آن است که علما و مورخان در این حوزه، تلاش وسیعی کرده اند و حجم عظیم کتاب هایی که به گونه ها و از زاویه های مختلف به این موضوع پرداخته اند شاهد این مدعاست. نوسان های زیادی که در سیر تکوین دانش صحابه نگاری در طول بیش از ده قرن انجام شده، این شاخه از علم رجال را به بخشی عظیم، مهم و مستقل از دیگر بخش های رجال و سیره تبدیل کرده که شاید هنوز محققانی که در حوزه سیره نگاری و تاریخ اسلام تحقیق می کنند توجه لازم را به این کتاب ها ندارند یا بدون درک صحیح از کیفیت تدوین آن ها و آگاهی به نواقص و اشتباه های زیاد موجود در آن ها کمتر با دیده نقد، مطالب این گونه کتاب ها را بازگو می کنند. از این رو این مقاله، قدم کوچکی است برای آشنایی اجمالی با این کتاب ها.