نشریه مطالعات تاریخی
پیاپی 19 (زمستان 1386)

در سال 1914 م کشور عراق مورد تهاجم ارتش انگلیس قرار گرفت. مرجعیت دینی نیز با در دست گرفتن سلاح، جلودار جهاد با اشغالگران متجاوز شد. این ترجمه گزارشهای مدانی منتشر نشده آیت الله شیخ محمد خالصی زاده از وقایع اشغال عراق و مبارزات مسلحانه مردم آن سامان به رهبری مراجع تقلید و علما بر ضد اشغالگران است. نکته ای که بر اهمیت این گزارشها می افزاید، جیاگاه نویسنده آن است. آیت الله خالصی زاده در بیشتر وقایع، ملازم و همراه پدرش بود. وی همچنین به عنوان دستیار آیت الله محمد تقی شیرازی، رهبر انقلاب، نقش ایفا می نمود و خود نیز یکی از افتخارآفرینان آن رویدادها بود. این خاطرات در قالب زندگی نامه، بخشی از کتاب سردار اسلام شهید امام شیخ محمد مهدی خالصی (بطل الاسلام الشهید الامام الشیخ محمد مهدی الخالصی) است که برای اولین بار به زبان فارسی ترجمه و منتشر می شود. بخش اول این خاطرات نیز پیش تر در شماره 16 فصل نامه مطالعات تاریخی منتشر شده است. متن کامل این خاطرات به زبان عربی توسط «مرکز اسناد امام خالصی» در دست چاپ است. ترجمه فرانسه آن توسط پروفسور «پیرجان لیورزار (Pierre – Jean Luizard)» 2003 در پاریس منتشر شده بود.

در تاریخ 5/12/1974 حکومت وقت عراق دستور اعدام پنج نفر از مخالفان خود را صادر کرد. سه تن از اعدام شدگان روحانی بودند. آنها در دادگاهی محاکمه شدند که حق داشتن وکیل نداشتند و آن چه در کیفرخواست آنان به عنوان اتهام آمده بود «تلاش برای زنده نگاه داشتن اسلام» بود. پس از این حادثه، مخفیانه اعلامیه ای در عراق منتشر شد که عنوانش «شهیدان راه پیروزی» بود. این اعلامیه با چنین طلیعه ای شروع می شود: «کشته شدن شیوه ما می باشد... برتری ما نزد خدا، شهید شدن است.» این اعلامیه همان زمان به ایران هم رسید و این بار به صورت جزوه ای کوچک، پنهانی چاپ و توزیع گردید. نسخه ای از این نگاشته سیاسی در وزارت اطلاعات و جهانگردی حکومت پهلوی ترجمه شد.

دوشیزه لمبتن با نام کاملAnn Katherine Swynford Lambton یکی از ایران شناسان حرفه ای، اما مامور سیاسی دولت انگلستان در ایران بود. بعضی منابع ایرانی تلاشهای ستایش آمیز او را در پژوهشهای مربوط به مالک و زارع، عشایر، زبان فارسی و... ستوده اند و در نوشته های خود بدانها استناد کرده اند. برخی منابع دیگر او را جاسوس زبردست که تمام قد در خدمت وزارت امور خارجه انگلستان بود، معرفی کرده، ایرانگردی های او را در همین جهت دانسته اند. منابع خارجی نیز او را به دور از این دو چهره معرفی نکرده اند. به هر حال کوششهای استثنایی او در شناخت ایران، تالیفاتی که در مورد مالکیت زمین، لهجه های ایران، تاریخ دوره قاجار و معرفی برخی از متون کهن فارسی دارد، و نیز اقداماتی که برای نظام اطلاعاتی انگلستان کرد مانند تعقیب جاسوس آلمانی در اطراف شهر کاشان، مشورتها و پیشنهادهایی که برای ساقط کردن حکومت دولت محمد مصدق داد، بهره برداری از عناصر حزب توده و... از او چهره ویژه ای می سازد.

این مقاله، پیش از این و به زبان اصلی در نشریه Iranian Studies چاپ شده بود. آن چه موجب شد که برگردان فارسی آن به خوانندگان فارسی زبان تقدیم شود، معرفی منبعی دیگر درباره علت حضور نظامیان آمریکا در ایران و منافع آنان بوده است. نویسنده امریکایی این مقاله هر چند در تدوین مقاله از بایگانی اسناد کشور متبوع خود سود جسته، اما نمی توان آن را سخن آخر درباره این موضوع دانست؛ چرا که هنوز پرونده های پرحجم مستشاری به ویژه مستشاران نظامی امریکا در ایران که در سازمان های نظامی ایران و ساواک نگهداری می شد هنوز گشوده نشده است. هر چند نگاشته های خود امریکاییان در تهران آن چه که با عنوان اسناد لانه جاسوسی طبع و منتشر گردیده اطلاعات جالبی به دست می دهد، اما آگاهی از دیدگاه نویسنده مقاله نیز می تواند مفید باشد. البته روشن نیست Thomas M.Ricks توانسته است به همه اسناد در دسترس خود وفادار بماند و از مصلحت مرسومی که نمی گذارد پژوهشگران، منافع کشور متبوع خود را به خطر اندازند، چشم پوشی نماید؟

حکومت محمدرضا پهلوی، بویژه دستگاه امنیتی، با رسیدن روزهایی که در آن نشانه های سقوط رژیم آشکار می شد، اقداماتی برای خنثی کردن تظاهرات، اعتصابها، نفوذ معنوی امام خمینی و نیز تدارک و راه اندازی تظاهراتی به نفع رژیم شاه صورت داد. این اقدامات بسیار متنوع بود. طبیعی است که همه این تصمیمات نمی توانست صورت دستورالعمل گرفته، مکتوب و ابلاغ شود؛ به شکل آنی تصمیم سازی می شد و شفاهی به مراکز ذی ربط ارائه می گردید تا اجرا شود. با این حال اسنادی در دست است که این اقدامات و تصمیمات در آنها ثبت شده، قابل بررسی و تحلیل است. در این شماره از فصل نامه مطالعات تاریخی سه سند با این موضوع درج شده. سند اول نامه ناصر مقدم رئیس ساواک به محمدرضا پهلوی است که در آن اقدامات صورت گرفته برای بالا بردن نگرانی نزد روحانیان از اعتصابها و خطر روی کار آمدن کمونیستها یاد شده است. در سند دوم راه حلهایی است که برای تشکیل اجتماعات مصنوعی جهت حمایت از شاه و ترغیب او به خارج نشدن از ایران پیشنهاد شده است. سند سوم که در اوان روی کارآمدن شاپور بختیار و دوره کوتاه نخست وزیری اش نگاشته شده حکایتگر راه اندازی تظاهرات به نفع او و حکومت پهلوی، ایجاد ساز و کارهایی برای تهدید مسئولان بی تفاوت، به کارگیری شورشها و اعتراضات مصنوعی برای زیر سئوال بردن اصالت اعتصابات و... است. به استناد اخبار و گزارشهای به جا مانده از آن دوران می توان گفت که شماری از این تصمیمها صورت عملی به خود گرفت و برخی نیز همچنان روی کاغذ ماند تا در این چنین روزهایی برای اهل مطالعه و تاریخ منتشر شود.