مجله ایرانی اخلاق و تاریخ پزشکی
سال یکم شماره 3 (شهریور 1387)

نقش عقل در معرفت ما نسبت به اخلاقیات یا در برانگیخته شدن ما برای انجام افعال اخلاقی از اهمیت خاصی برخوردار است. عده ای عقل را در تشخیص تعدادی از حسن و قبح ها مستقل می دانند اما عده ای دیگر معتقدند که افعال، حسن و قبح عقلی نداشته، اتصاف آن ها به خوب و بد تابع امر و نهی شارع است. در این مقاله به تعریف و نقد دیدگاه های مطرح در این بحث می پردازیم.
عقل نیرویی است که انسان را از لغزش در فکر و عمل باز می دارد. عقل علم اول است و بازدارنده ی از بدی هاست.
عقل و مستقلات عقلیه از دیدگاه فلاسفه اسلامی: در یک تعریف عقل مدرک کلیات است و در تعریف دیگر توانایی اندیشیدن است. طبق یک نظر رایج مستقلات عقلیه از مشهورات محسوب می شوند یعنی تنها پشتوانه ی آن ها، شهرت عمومی است. لذا حسن و قبح ها قضایای واقعی نیستند. از آن جایی که نزاع اشاعره و معتزله بر سر نظریه ی مشهورات است، به نقد این نظریه می پردازیم.
نقد نظریه ی مشهورات: اگر مقصود از ادراک کلیات تصور مفاهیم کلی باشد نشانه ی عاقل بودن نیست، زیرا کار عقل کشف واقعیات است. با توجه به وجدانی بودن عقل، حسن و قبح های عقلی، صفاتی حقیقی هستند که کشف می شوند. ممدوح بودن عادل نیز نتیجه ی حسن دانستن عدل است، نه معنای آن. این قضایا، از جهت اعتراف عمومی جزء مشهورات هستند، اما شهرت، در مقابل کشف عقلی اعتباری ندارد.
حسن و قبح های اخلاقی به عنوان مفاهیمی حقیقی هستند که ریشه در درک وجدانی و ضمیر فطری هر انسانی دارند. اشتراک همه ی انسان های عاقل در تحسین عدل و تقبیح ظلم تاکیدی بر این حقیقت است. مستقلات عقلیه مورد تایید شرع نیز بوده در کنار شریعت به عنوان حجت بر مردم معرفی شده اند؛ در نتیجه، مفاهیم اخلاقی واقعی نیز از مستقلات عقلیه سرچشمه گرفته اند و اعتباری واقعی دارند.

پدیده ی مرگ مغزی و امکان بهره گیری از آن در پیوند اعضا اگرچه امیدهای تازه ای در نجات جان گروهی از بیماران به وجود آورده، مسائل فرهنگی، حقوقی و اخلاقی متعددی نیز به همراه داشته است.
در کشور ژاپن، پیشتازی پزشکان در انجام پیوند قلب از مرگ مغزی در سال 1968 میلادی موجب گردید تا بحث پیرامون این مساله، چه در بین مجامع علمی و چه در سطح عموم جامعه در این کشور، از حدود سه دهه قبل آغاز و هم اینک نیز ادامه داشته باشد. رویکرد ژاپنی ها نسبت به این مساله به اقتضاء پیشینه ی فرهنگی خاص خود متفاوت از سایر ملل بوده است، به گونه ای که می توان واگذاری تصمیم گیری به خود افراد در مورد پذیرش مرگ مغزی به عنوان مرگ انسان، ممنوعیت برداشت عضو از افراد با سن کم تر از 15 سال، ضرورت وجود موافقت مکتوب خود فرد و هم چنین خانواده ی او در مورد اهدای عضو و وجود افتراق بین تشخیص بالینی مرگ مغزی از تشخیص قانونی آن را به عنوان نمونه ای از ویژگی های قانون پیوند اعضا از مرگ مغزی در این کشور ذکر نمود.
هم اینک با وجود گذشت 10سال از تصویب این قانون، جامعه ی ژاپن به دلیل مسائل فرهنگی و باورهای اجتماعی آن چنان که باید از این مساله استقبال ننموده و این امر سبب شده است تا بین توان بالای علمی تخصصی در انجام پیوند اعضا با آمار اندک پیوندهای انجام شده در این کشور فاصله ی زیادی وجود داشته باشد.

امروزه تحولات فرهنگی موجب افزایش نگرانی افراد نسبت به وضعیت ظاهری خود و تقاضا جهت انجام اعمال جراحی زیبایی گردیده است؛ هم چنین تبلیغات گسترده و پیشرفت های اخیر در انواع تکنیک ها در این افزایش تقاضا مؤثر بوده اند. تبلیغاتی که در آن هر نوع اصلاحی قابل دستیابی به نظر می رسد، سبب پایه ریزی انتظارات نادرست در افراد شده و ماهیت واقعی جراحی پلاستیک را مخدوش نموده است. در این گونه مداخله ها، دادخواست خطای پزشکی زمانی مطرح می شود که بیمار از نتیجه ی جراحی رضایت کامل ندارد. بنابراین، با توجه به حساس تر بودن جراحی های زیبایی نسبت به سایر جراحی ها، تدوین استانداردهای حرفه ای مراقبت توسط مدافعین این رشته و کمیته های اخلاق ضروری به نظر می رسد. برای نگارش این مقاله از مقالات مرتبط به دست آمده از جست وجو با واژگان کلیدی استفاده شد.
پیش بینی این مساله که تا چه حد افزایش تقاضا برای اعمال جراحی زیبایی، پزشکان را برای رعایت ملاحظات اخلاقی قبل از انجام جراحی تحت فشار قرار خواهد داد، بسیار مشکل به نظر می رسد. الزام اخلاقی واضح آن است که جراحی پلاستیک فقط زمانی انجام شود که نیاز واقعی به آن وجود داشته و ملاحظات کافی در مورد آن انجام شده باشد. در واقع، ضروری است که برای هر جراحی به طور مجزا اطلاعات مربوط به جراحی، کلیه ی عوارض احتمالی عمل و انتخاب های جایگزین به طور مکتوب در اختیار بیمار قرار گیرد و علاوه بر آن به طور شفاهی نیز توضیحات لازم داده شود تا بیمار به نحو واقع بینانه تری جهت جراحی اقدام نماید. بنابراین، باید چارچوب دقیق و استاندارد شده ای موجود باشد تا پزشکان مطابق با آن عمل کرده و بهترین اقدام را در جهت مصلحت بیمار و بر اساس موازین اخلاقی و حقوقی و علی رغم تعارض منافع موجود انجام دهند.

در اسلام زندگی انسان به قدری ارزش دارد که قرآن کریم نجات جان یک انسان را با نجات جان تمامی انسان ها برابر می داند. از سوی دیگر، در این مکتب الهی زندگی افراد متعلق به آن ها نبوده و جان انسان به عنوان امانتی الهی قلمداد می شود که حفظ آن از واجبات غیر قابل انکار است. از جمله مواردی که اخلاق پزشکی در دنیای مدرن با آن رو به رو شده است، مساله ی خودکشی با همکاری پزشک و اتانازی (Euthanasia) یا همکاری آگاهانه با بیمار در پایان بخشیدن به زندگی پر درد و رنج وی است. دیدگاه های فلسفی و اخلاقی ادیان مختلف در خصوص انجام اتانازی متفاوت است. از دیدگاه مکاتب انسان محور و غیرالهی، بیمار برای رهایی از درد می تواند آگاهانه مرگ خود را انتخاب نماید و بهره مندی او از حق مرگ با عزت و بی درد همانند حق زندگی باعزت است. این باور در بسیاری از موارد اجرای اتانازی یا قتل ترحم آمیز را توجیه نموده و آن را قانونی کرده است. با این وجود، در اکثر کشورها، از منظر دین و قانون، اتانازی امری مطرود به شمار می آید. انجمن جهانی پزشکی World Medical Association (WMA) در بیانیه ی خود بر اساس سوگندنامه ی بقراط، اتانازی را به هر شکلی محکوم کرده و آن را غیراخلاقی می داند. لذا توجه بیش تر به مسائل اخلاقی پزشکی یک ضرورت اجتناب ناپذیر است. این نوشتار با بهره گیری از آیات و روایات دیدگاه های اسلام را در مورد قتل ترحم آمیز تشریح نموده و آن را با دیدگاه های اخلاق پزشکی نوین مقایسه می نماید.

استفاده از طب مکمل و جایگزین که در بسیاری از ملل برخاسته از فرهنگ بومی و تاریخی آن هاست، در دنیا افزایش یافته است اما از مکتب طب سنتی ایران علی رغم غنی بودن و کارآیی بسیار، به عنوان یک مکتب طبی مستقل در میان مکاتب طب مکمل نامی برده نشده و حتی در بسیاری از منابع نیز از آن به عنوان طب عربی یاد شده است، ضمن این که در میان جامعه ی پزشکی ایرانی نیز ناشناخته می باشد. شناخت طب سنتی ایران از سوی پزشکان برای احیا و بازشناسی آن در جامعه ی پزشکی ایران و جهان و نیز به جهت ارائه ی مشاوره ی صحیح به بیماران لازم و ضروری است. تا کنون مشخص نشده که دانشجویان و دستیاران پزشکی چه دیدگاهی نسبت به طب سنتی ایران داشته و آیا زمینه ی آموزش طب سنتی در میان محصلین پزشکی کلاسیک وجود دارد یا خیر. در این مطالعه ی مقدماتی، ما آگاهی، باور و علاقه مندی تعدادی از دانشجویان سال پنجم پزشکی و دستیاران سال اول مراجعه کننده به skill lab دانشکده ی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران در نیم سال دوم 1386 را نسبت به طب سنتی ایران و روش های درمانی شایع آن شامل گیاه درمانی، فصد، حجامت و زالو درمانی را سنجیده و مقایسه کردیم. نتایح نشان دادند که بیش تر افراد شرکت کننده در مطالعه ازمبانی طب سنتی و روش های درمانی آن اطلاعی ندارند، آن را به کار نمی برند و به بیماران نیز توصیه نمی کنند، اما نیمی به یادگیری آن اظهار تمایل کرده و به آن باور دارند. دانشجویان در مقایسه با دستیاران اطلاع بیش تر و استفاده ی بیش تری از روش های درمانی طب سنتی ایران داشتند. پیشنهاد می شود برای شناخت بیش تر و بهره گیری از میراث طبی به جا مانده از حکمای بزرگ کشور، مباحثی از طب سنتی ایران در دروس معمول پزشکی گنجانده شود تا شناخت آن در جامعه ی ایرانی، زمینه ساز شناخت جهانی آن گردد.

در رابطه با سقط جنین سه دیدگاه وجود دارد: موافقان آزادی سقط که عمدتا به اولویت حقوق زن مانند حق تصمیم گیری برای تولید مثل، حق کنترل بر بدن خویش، اصل خود- تعیینی زن و عدم تشخص اخلاقی جنین اشاره می کنند؛ مخالفان آزادی سقط که به تشخص اخلاقی، انسانیت و حق حیات جنین توسل می جویند؛ میانه روها که جواز سقط را منوط به اموری چون عدم سلامت و نقص جنین، تاثیر بارداری زن بر سلامت خویش و خانواده و میزان مسؤولیت زن در بارداری منوط می کنند. دو مساله محل نزاع است: اول، آیا جنین انسان است و از چه زمانی یک شخص اخلاقی دارای حقوق انسانی مانند حق حیات می شود. دوم، در تعارض حقوق زن و جنین، کدام یک اولویت و تقدم دارد؟ مخالفان سقط، جنین را از زمان های اولیه رشد دارای تشخص و حقوق اخلاقی می دانند و تشخص اخلاقی را بر اساس رشد بیولوژیکی تفسیر می کنند. موافقان سقط، زمان تشخص را به مراحل متاخر تکامل جنین و حتی بعد از تولد موکول می کنند و رشد عقلی و روانی جنین را ملاک تشخص قرار می دهند. برخی نیز بر فرض انسانیت جنین حقوق مادر را مقدم بر حقوق جنین می پندارند. به نظر نگارنده، مساله ی اصلی در سقط جنین حق حیات داشتن جنین و تعیین زمان انسان شدن آن است. حق حیات دائر مدار حیات است. جنین از زمانی که اعضای اصلی و رئیسه بدن کامل می شوند، یک انسان است و حق حیات دارد و سقط آن جایز نیست مگر برای حفظ جان مادر. قبل از این زمان، سقط مطلقا جایز است چون جنین انسان نیست.

امکان شبیه سازی انسانی پس از ساخت گوسفند مشهور جهانی، دالی، به علت مسائل اخلاقی آن دغدغه های فراوانی را در سرتاسر دنیا ایجاد نموده است. صدمات فیزیکی حاصل از دستکاری های تخمدان، هسته و رویان و هم چنین امکان آسیب های روحی - روانی، از جمله نگرانی های موجود در این رابطه است.
یکی از مهم ترین آسیب های روحی - روانی، که بسیار نیز مطرح می شود، امکان زوال مفهوم «فردیت» یا «یگانگی» است. گرچه بطلان فرضیه ی «جبرگرایی ژنتیک» ثابت شده است، لیکن در رابطه با شبیه سازی و مساله ی هویت ابهاماتی وجود دارد که در این نوشتار ضمن ارائه ی دلایلی امکان ورود آسیب های روحی - روانی در رابطه با هویت و فردیت به خصوص در مساله ی هویت روانی را وارد می دانیم.
با ورود این فناوری بایستی بار دیگر خودمان و هویت مان را تعریف نماییم؛ چرا که افراد شبیه سازی شده از نظر ژنتیکی دوقلوی همسان فرد دیگری هستند که قبلا زندگی نموده است و این مساله ممکن است انتظارات فرد شبیه از زندگی خود را تحت شعاع زندگی فرد اصلی (دوقلوی پیشین) قرار دهد. به علاوه این که بی نظیر بودن ساختار ژنتیکی افراد نه تنها برای خودشان بلکه برای والدین و دیگران نیز حائز اهمیت است با به کارگیری این فناوری رعایت نمی شود. در نتیجه، نبایستی فناوری شبیه سازی را برای ساخت آدمی به کار بندیم.