فصلنامه پژوهش های اجتماعی اسلامی
سال نهم شماره 3 (آذر و دی - بهمن و اسفند 1382)

امام خمینی (ره) به پیروی از سیره ی انبیا و امامان معصوم (ع) نظام اسلامی را زمینه ای برای خدمت مادی و معنوی به مردم می داند. از ویژگی های بارز این اندیشه در خدمت رسانی به انسان ها توجه به ادای ویژگی های بارز این اندیشه در خدمت رسانی کسب رضای پروردگار است. از این رو نهضت امام خمینی (ره) نیز همانند نهضت انبیا بر دوش طبقات محروم و مستضعف که به تعبیر ایشان «کوخ نشینان» هستند به عنوان صاحبان اصلی انقلاب معرفی می شوند، قرار دارد. با توجه به این دو امر مهم است که با پیروزی انقلاب اسلامی ارائه ی خدمت در دو میدان تامین نیازهای عمومی و پرورش مغزها و زدودن اشکال مختلف غبار غربت و مظلومیت از این قشر در سرلوحه ی امر قرار می گیرد و امام همواره خویش را مرهون این طبقه می بیند.

در نظام جمهوری اسلامی مهم ترین و کارآمدترین خدمت به بندگان خدا تحقق اهداف نظام اسلامی است، که بر پایه ی اصول و مبانی این نظام به وجود آمده باشد، که در راس آن اهداف برقراری عدالت اجتماعی است، زیرا به تعبیر مقام معظم رهبری: «ایجاد دنیای حقیقتا آباد مردم، به استقرار عدالت بستگی دارد، چرا که اگر رشد اقتصادی و درآمدهای کشور افزایش یابد، اما عدالتی درکار نباشد تنها دنیای عده ای خاص آباد می شود، در حالی که اسلام به دنبال بهبود وضع زندگی عموم مردم است. » و از آنجا که «اساس نظام اسلامی خدمت به مردم است». «مهمترین وظیفه ی مسؤولان حفظ جهت گیری دینی نظام اسلامی و جلوگیری از کم رنگ شدن ارزش های اسلامی این نظام و همسو شدن آن با جهت گیری نظم جهانی مورد نظر تمدن مادی غرب است. »

خدمت رسانی از جمله اعمال صالحی است که، به عنوان اولین خصیصه ی اصل اعیان، در قرآن کریم مورد توجه و عنایت قرار گرفته است. از آنجا که خدمت رسانی به عنوان یک صفت عالی نفسانی نقش هدایت گری را در حیات آدمی دارد، فی نفسه سازنده ی اندیشه ی پاک آسمانی است، که در زندگی انسان آثار و برکات فراوان مادی و معنوی به جای می گذارد. به اعتقاد نویسنده، خدمت رسانی بر پایه ی اصولی استوار گردیده و دارای ارکانی می باشد که عبارتند از: 1) خداشناسی و درک حضور خداوند، 2) معاد و سرانجام شناسی، 3) علم و دانش.

کارگزاری در نظام اسلامی، تفاوت جوهری با کارگزاری در دیگر نظام ها دارد. زیرا در نظام های سرمایه سالار و سود محور سرمایه داری، معیار اصلی، دستیابی به سود و لذت است، اما در نظام الهی سود و لذت محور نبوده و تعیین کننده نمی باشند، بلکه سنتی الهی و اصولی ارزشی و متعالی، محور و مبنا شمرده می گردند. در این نوشتار، عنوان کارگزار به عاملی در درون سیستم حاکمیت، که به ایفای یک نقش، چه جزیی و چه کلی، می پردازد، تعریف شده است.

با توجه به افزایش جمعیت در دهه های اخیر، پیچیده تر شدن روابط بین اشخاص و وجود مسائل اجتماعی، اقتصادی و... میزان نیاز جامعه به قوه قضائیه برای دادرسی و حل مشکلات قضایی اشخاص حقیقی و چنان رو به افزایش است که علیرغم تلاش همه جانبه ی همه ی کارکنان اداری و قضایی قوه ی قضائیه نتوانسته است پاسخگوی همه ی انتظارات مردم باشد. بررسی اهداف و وظایف قوه ی قضائیه در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و ارائه ی برخی رهنمودهای عملی برای بهبود امور با نگاهی مقایسه ای به حقوق چند کشور دیگر در مورد هر چه بهتر و بیشتر خدت رسانی به مردم در زمینه ی دست یابی به حقوق شان، اساس مقاله زیر را تشکیل می دهد.

از دهه ی 1990 بسیاری از دولت ها، از جمله ایران، با همه ی تفاوت های ایدئولوژیک و ساختاری که با هم داشتند، درصدد برآمدند تا از میزان نظارت و دخالت دولت در امر اقتصاد کاسته و ساز و کارهای بازار را برای هدایت اقتصاد خود برگزینند. اما از آنجا که بهره گرفتن از مکانیسم اقتصاد بازار شروط لازمی را می طلبید که برخی از این کشورها بدون توجه به این شرایط و ابعاد مرحله ی گذار، حرکت به سمت اقتصاد بازار را آغاز نمودند که نتایج ناگواری از این اقدامات بر جای ماند.

اگر اختلالی در امر خدمت به خلق الله مشاهده می شود، به یکی از دو امر بر می گردد: الف) به لحاظ مکانیکی در دستگاه جامعه به وجود آمده است. ب) نیروی انسانی خوب کار نمی کند. اگر مشاهدات خود به مورد دوم رسیدیم باز خالی از یکی از این دو نیست: ب- 1) مشکل در توده ی مردم است. ب- 2) مشکل در خواص است؛ و مشکل خواص امر معنوی است. با این چند گزاره ی کوتاه بحث موانع درونی خدمت رسانی، خود به خود، به نقطه ی مشخص و محدودی فرو می کاهد؛ غفلت خواص از معنویات. اما، این غفلت، ابعاد مختلفی دارد که در طول مقاله بدان ها اشاره شود ابعادی همچون: 1) ضعف معرفت؛ و...

بررسی عوامل سیاسی بیرونی و بازدارنده ی یک نهضت درونی، در یک جامعه ی خاص، امری بس دشوار است و پرداختن به تمامی جوانب آن از حوصله ی یک مقاله ی کوتاه، در یک نشریه و حتی یک کتاب مفصل هم، بیرون است و جای آن دارد که جمعی از صاحب نظران سیاسی گرد هم آیند و با روشی میان رشته ای، به کمک علوم اقتصادی، جامعه شناختی و روان شناختی و حتی تاریخی، آنها را مورد بررسی و مطالعه دقیق و موشکافانه قرار دهند. این جستار تنها گویای کلیات عوامل بازداردنده ی بیرونی سیاسی و به عبارت دیگر گویای کلیات موانع سیاسی بیرونی، در راستای نهضت خدمت رسانی، است و نگاهی از فراز به آنها دارد.

خدمت رسانی در حوزه ی دانش به زدودن لم از چهره ی علم در عرصه های مختلف آن است. اگر چه جمهوری اسلامی گام های مؤثری در این راستا برداشته است، اما مظلومیت تاریخی علم و ستمی که به ویژه در دوران اخیر نسبت به آن رخ داده تا رسیدن به نقطه ی مطلوب فاصله ی زیادی است. از اینرو لازم است اندیشمندان برای رشد، توسعه و تعالی جامعه، که بدون بهره گیری از دانش لازم، میسر نیست به ارائه ی راه کارهای احیای علم و کارآیی آن بپردازند.

درباره ی نحوه ی شکل گیری جوامع اطلاعاتی، گفت و گویی که با آقای عبدالوحید خان معاون سازمان ارتباطات و اطلاعات یونسکو در نشریه ی علوم طبیعی سازمان علمی فرهنگی یونسکو درج شده است، در ذیل ارائه می گردد. وی در این گفت و گو توضیح می دهد که در دنیایی که هنوز 80 درصد از مردم فاقد امکانات ارتباطی پایه ای هستند، جوامع چگونه می توانند به سمت توسعه به ویژه در بخش فن آوری اطلاعات و ارتباطات سوق پیدا کنند.

بی تردید جامعه ای می تواند نهضت خدمت رسانی را آغاز کند و در این راه به موفقیت نائل گردد که برای کار و تلاش و کوشش ارزش و جایگاه رفیعی قائل باشد. در غیر اینصورت هر گونه توقع ارائه و ایجاد خدمت امری عبث و بیهوده خواهد بود. در راستای تحقق چنین امر مهمی است که نخبگان و اندیشمندان جامعه باید در اولین گام تلاش کنند تا «فرهنگ کار» در روح و جان انسان ها، به عنوان یک هنجار و ارزش اجتماعی و فرهنگ عمومی، جایگاه خود را بیابد و بیکاری و مشاغل کاذب و سرباز اجتماع بودن، به عنوان امری ضد ارزش و ضد باورهای دینی را مورد نکوهش قرار گیرد، در این صورت است که می توان سرمایه های مادی و معنوی جامعه را به تحرک و پویایی واداشت و آنها را شکوفا نمود.

برای تحقق اهداف چشم انداز بیست ساله ی نظام اسلامی، که از سوی مقام معظم رهبری به مجلس و هیئت دولت ابلاغ گردید، نیاز به کار اساسی و تلاشی همه جانبه و تحول بنیادی در بسیاری از مراکز تصمیم گیری کشور دارد؛ که از آن جمله تحول در تفکر حکمرانی و نیز ایجاد تحول در ساختار نظام اداری کشور و توجه جدی به برنامه ریزی و عمل بر اساس برنامه است. اهمیت این موضوع ما را بر آن داشت تا در گفت و گویی با برخی از صاحب نظران در مسائل سیاسی، اجتماعی کشور، با طرح سؤالاتی در این رابطه، در پی یافتن پاسخ هایی باشیم که بتواند بستر مناسبی را برای تحقق اهداف چشم انداز فراهم سازد.

جامعه ی روستایی ایران به علت ناپایداری و تاثیر مستقیم طبیعت و عوامل و عناصر آن در زندگی خود و در طریق کنترل و با پیشگیری از زیان های احتمالی می کوشد، در رفتارهای اقتصادی، آداب و رسوم اجتماعی و باورهای فرهنگی، تجارب خود و گذشتگان را به صورتی به نسبت ایستا تکرار کند. این تکرار تجارب را دانش بومی و یا سنت های مدیریتی روستاییان بر محیط پیرامون می نامیم. البته در دنیای دائما در حال تحول امروزی، سنت ها، به ویژه در بخش اقتصادی، به علت عدم تناسب و پاسخ گو نبودن ابزارهای مربوط عملکردهای آنان توان پاسخگویی به نیازها را از دست داده است.

امروزه فقر و محرومیت از مشکلات مهم کشور محسوب می شود. بخش عمده ای از فقرا و محرومین در نواحی روستایی زندگی می کنند و عمدتا شامل کشاورزان خرده پا، کارگران کشاورزی و دیگر تهیدستان هستند. بنابراین توجه به روستاها در کانون برنامه ها و طرح های فقرزدایی و رفع محرومیت قرار دارد. برای اثر بخشی طرح های حمایتی و خدمات رسانی مؤثر به فقرا و محرومین روستایی، این طرح ها باید در چارچوب برنامه های توسعه یکپارچه ی روستایی اجرا شوند. در کشور ما علیرغم سابقه ی زیاد برنامه های توسعه ی روستایی و طرح های فقرزدایی و خدمات رسانی، فقر و محرومیت در روستاها ماندگار شده و قرار داشتن 4/26 درصد جمعیت روستایی کشور در زیر خط فقر مبین این موضوع است.

اصطلاح حاشیه نشینی یا زاغه نشینی و... در کشورهای در حال توسعه به محلات فقیر نشینی اطلاق می شود که در اطراف شهرهای بزرگ به وجود آمده و ساکنین این مناطق به علل گوناگون نتوانسته اند جذب نام اقتصادی - اجتماعی شهر شده تا از امکانات و خدمات شهری استفاده نمایند. این مقاله پژوهشی است هر چند کوتاه در جهت شناسایی این معضل اجتماعی که در آن نویسنده سعی نموده است با بررسی دیدگاه های مختلف نسبت به تعریف حاشیه نشینی و نیز شرایط زندگی در این مناطق و مشکلات موجود در آن، به بیان علل حاشیه نشینی از زوایای مختلف بپردازد.

توسعه ی اشتغال و ایجاد فرصت های شغلی، متناسب با افزایش عرضه ی نیروی کار، یک ضرورت غیر قابل انکار ، در اقتصاد ایران، به حساب می آید، که نیازمند سرمایه گذاری در بخش هایی است که به سرعت بتواند به این نیاز پاسخ داده و هزینه ی ایجاد یک فرصت شغلی در آن بخش نیز، به نسبت، کمتر از دیگر بخش های اقتصادی باشد. تجربه ی کشورهایی که توانسته اند به وضعیت اشتغال در کشور خود سر و سامانی بدهند و آن را در حد نسبتا مطلوبی نگه دارند، نشان از آن دارد که بیشترین سهم در زمینه ی اشتغال را بخش خدمات، در مقابل بخش صنعت و کشاورزی، به خود اختصاص داده است.

بیکاری و وضعیت نامطلوب اشتغال در کشور، از جمله چالش های جدی در اقتصاد ایران به شمار می آید. آمارها حکایت از آن دارند که بین فرصت های موجود شغلی در کشور و خیل عظیم بیکاران و جویندگان کار هیچ تناسب و توازنی بر قرار نیست. و از آنجا که عملا در برنامه های دوم و سوم توسعه فرصت های شغلی پیش بینی شده در برنامه ی توسعه فراهم نشده است، در نتیجه هر روز بر خیل بیکاران افزوده شده، و دولت را با حجم عظیم تقاضا برای ورود نیروی کار به بازار کار مواجه می سازد.

موضوع خدمت رسانی، در آثار نویسندگان و اندیشمندان، پیشینه ای دراز دارد. غالبا در کتابهای اخلاقی، انسان دوستی، خدمت به مردم، حقوق پدر و مادر، همسایه، هم آئین و همنوع را ادا کردن، به عنوان خلق و خوی پسندیده و نشانه ی کمال روح، مورد ستایش قرار گرفته و راه کارهای آن، به تناسب، ارائه شده است. سال 1382، بر اساس سنت حسنه، رهبر معظم انقلاب برای فراهم نمودن بستر لازم جهت پژوهش و الگوبرداری به عنوان سال نهضت خدمت رسانی موسوم گردید.