در حالی که یک دهه پیش ایران بیش از 25 درصد تجارت جهانی فرش را در اختیار داشته، فضای اقتصادی و کسب و کارهای حوزه فرش دستباف به سمتی رفته که حالا این رقم به کمی بیش از 7 درصد رسیده. در عوض کشورهایی مانند هند، پاکستان، چین و حتی کشوری مانند نپال بازار جهانی فرش دستباف را از دست ایران گرفته اند. در همین حال بیش از یک دهه ای که از آن صحبت می کنیم، کشوری مانند هند توانسته سهم خود را از بازار تجارت جهانی فرش از 15 درصد در سال 2011 دوبرابر کند و به 30.3 درصد در سال 2022 افزایش دهد. اما صادرات فرش ایران از نزدیک به نیم میلیارد دلار در سال 1391 به حدود 51 میلیون دلار در سال 1401 سقوط کرده است. در واقع، صادرات فرش ایرانی که روزگاری برند جهانی محسوب می شد در این یک دهه سالانه نزدیک به 20 درصد افت کرده است.

این اطلاعات را معاونت بررسی های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران در گزارشی تحت عنوان «نگاهی بر وضعیت صنعت فرش دستباف (هنر ماندگار سرزمین کهن ایرانیان)» ارایه کرده. گزارشی که ضمن بررسی و شناخت وضعیت جهانی فرش دستباف، جایگاه ایران و چالش های موجود در این بازار را بررسی کرده است.

بازار فرش دستباف به جهت قیمت بالا از وضعیت چندان مناسبی برخوردار نیست. از طرف دیگر وجود جانشینی قوی به لحاظ قیمت برای این کالا، یعنی فرش ماشینی موجب شده است که بازار فرش دستباف بیشتر از گذشته تضعیف شود. از سوی دیگر ویژگی های مهم دیگری همچون نقش های مشتری پسند، قیمت پایین، تنوع بسیار زیاد آن و بهبود کیفیت، فرش ماشینی را بیشتر از گذشته جذاب کرده است.

از ویژگی های صنعت فرش این است که عمده تولید فرش دستباف در کشور، برای صادرات تولید می شود. بر اساس اعلام مرکز ملی فرش ایران 70 درصد تولید فرش دستباف صادر می شود. با توجه به اینکه با ایجاد رکود در بازار جهانی یا کاهش در سهم ایران، تولید داخل با مشکل مواجه شده و شاغلان این صنعت دچار معضل بیکاری می شوند.

این گزارش به استناد آمار سازمان تجارت جهانی اشاره کرده که طی سال های 2011 تا 2022 در بازار تجارت جهانی فرش دستباف به صورت میانگین بیش از 150 کشور صادرکننده وجود دارد. طی سال 2022، کشورهای هند با 310 میلیون دلار و سهم حدود 30.3 درصد از کل صادرات فرش، چین با 93.1 میلیون دلار و سهم حدود 9.1 درصد از کل صادرات فرش و مصر با 89.8 میلیون دلار با سهم حدود 8.8 درصد از کل صادرات سه کشور عمده در صادرات فرش دستباف طی سال های مزبور بوده اند. پس از این کشورها نپال با سهم حدود 8.3 درصد، پاکستان با سهم حدود 7.7 درصد و ایران با سهم 7.4 درصد از کل صادرات فرش دستباف جهان در رتبه های بعدی قرار می گیرند. 71.5 درصد از کل صادرات فرش دستباف جهان توسط این شش کشور تامین می شود.

این در حالی است که آمارها حاکی از این است که ایران در سال 2011، حدود 25.5 درصد از عرضه فرش دستباف در بازارهای جهانی را به خود اختصاص داده که بیشترین متوسط سهم سالانه جهانی از بازار فرش در دوره 2022-2011 بوده است. سهم ایران از صادرات فرش دستباف در دوره 2022-2011 کاهش یافته و از 25.5 درصد به 7.4 درصد رسیده است. برعکس سهم رقبای ایران از جمله هند، چین، نپال و پاکستان در حال افزایش بوده است. به نحوی که کشور هند توانسته سهم خود را از 15 درصد در سال 2011 به 30.3 درصد در سال 2022 افزایش دهد. البته صادرات هند تغییر قابل توجهی نداشته و دلیل افزایش سهم هند از بازار صادرات جهانی، کاهش قابل توجه صادرات ایران بوده است.

در بررسی ساختار روند واردات جهانی فرش دستباف در چند سال اخیر، چهار کشور امریکا، آلمان، انگلیس و ژاپن به عنوان مهم ترین واردکنندگان فرش دستباف در جهان معرفی شده اند. در سال 2022 امریکا به تنهایی بیش از 44 درصد بازار (439 میلیون دلار) را در اختیار گرفته و دو کشور امریکا و آلمان بیش از 50 درصد بازار را به خود اختصاص داده اند. همچنین کشورهای انگلستان با سهم حدود 6.8 درصد، ایتالیا با سهم حدود 3.6 درصد، ژاپن با سهم حدود 3 درصد و کانادا با سهم حدود 2.8 درصد به ترتیب عمده واردکنندگان فرش دستباف هستند که فرش را با هدف مصرف داخلی یا صادرات مجدد وارد می کنند. این شش کشور جمعا بیش از 67 درصد کل تقاضای جهانی را تشکیل می دهند.

بررسی روند صادرات فرش دستباف ایران طی دهه گذشته روند نزولی این محصول را نشان می دهد. بر اساس آمار گمرک ارزش صادرات فرش دستباف ایران از 427.3 میلیون دلار در سال 1391 به 50.7 میلیون دلار در سال 1401 رسیده است. متوسط رشد سالانه ارزش صادرات فرش دستباف ایران به نقاط مختلف جهان طی سال های 1391 تا 1401 برابر با منفی 19 درصد بوده است.

همچنین بر اساس آمار گمرک در سال 1401، کشورهای آلمان با سهم حدود 17.6 درصد، امارات متحده عربی با سهم حدود 17.2 درصد، کشور چین با سهم حدود 16.2 درصد و پاکستان با سهم حدود 6 درصد از ارزش کل صادرات فرش دستباف، عمده مقاصد صادراتی این محصول بوده اند.

بر این اساس سهم صادرات فرش دستباف ایران از کل صادرات غیرنفتی، از 1.3 درصد در سال 1391 به 0.09 درصد در سال 1401 رسیده است. در این میان بر اساس گزارش اتاق بازرگانی تهران، موضوع مهم و تاثیرگذار در روند کاهش سهم جهانی فرش دستباف ایران، نه رکود اقتصادی، بلکه به وجود آمدن رقبای جدید تولیدکننده و تبلیغات جهانی و گاهی توانمندی های تولیدی با داشتن هزینه تولید پایین برخی کشورهای رقیب است. اکنون هند، پاکستان، نپال و چین از این مزیت نسبی برای تولید در مقابل ایران برخوردارند.

این گزارش همچنین اصلی ترین چالش های موجود در صنعت فرش را در سه محور تامین مواد اولیه، تولید فرش و توزیع، بازاریابی و فروش طبقه بندی کرده است. بر این اساس در محور تامین مواد اولیه؛ خام فروشی مواد اولیه به دلالان خارج کشور، استفاده از مواد اولیه نامرغوب و باکیفیت پایین، عدم استفاده از تکنولوژی پیشرفته در تولید مواد اولیه از جمله رنگ و نخ، بخشی از چالش های صنعت فرش است. همچنین از جمله مشکلات این صنعت در محور تولید فرش به بهره گیری از محیط غیراستاندارد برای تولید فرش، کم توجهی به حقوق و مزایا و بیمه کارگران شاغل در این صنعت، عدم بهره گیری از کارگاه های متمرکز، عدم توجه به سلایق و نیازهای مصرف کنندگان، عدم دسترسی به اطلاعات و نیازهای بازار، عدم حمایت مادی و معنوی دولت از بافندگان فرش دستباف برمی گردد.

در محور توزیع هم بازاریابی و فروش و نیز قانون تعهد ارزی، رویکردهای سنتی بازاریابی، تبلیغات سنتی و عدم انطباق با شیوه های تبلیغاتی بازارهای مقصد، عدم رعایت استانداردهای بسته بندی و ارسال فرش، مسائل سیاسی و تحریم ها را می توان نام برد.