دانشمندان غربی به اثرگذاری «تمدن اسلامی» و حضور موثر عالمان اسلامی در تاریخ علم جهان، معترف هستند در حالی که ما هنوز به خوبی تمدن اسلامی را برای نسل جدید تبیین نکرده ایم. ما در شناساندن «تمدن اسلامی» به قشر جوان و دانشگاهی غفلت های زیادی داشته ایم؛ نتیجه اش این شده که جامعه آنچنان که باید سعدی و ابوریحان و... را نمی شناسد. از این رو در این گفتار به برخی ویژگی هایی اشاره خواهیم کرد که باعث رشد و شکوفایی تمدن اسلامی شد.

تمدن اسلامی از آغاز شکل گیری تا کنون، فرازهای بسیاری را تجربه کرده است و با مرور سیر رشد و شکوفایی آن می توان به ویژگی هایی رسید که این تمدن را به بلوغ رسانده است. در ادامه 6 خصوصیت برجسته تمدن اسلامی را ذکر می کنیم تا اگر امروزه با این معیارها فاصله ای پیدا کرده ایم بتوانیم آن را جبران و زمینه های رشد تمدن اسلامی را فراهم کنیم.

قرآن کریم منبع اصلی اندیشه تمدن اسلامی را شکل می دهد اما مسلمانان علاوه بر قرآن کریم از دیگر منابع علمی معتبر در جهان بهره بردند و بدون تعصب علمی، جویای علم در دیگر نقاط جهان شدند و این امر، یکی از دلایل شکوفایی تمدن اسلامی شد. مسلمانان هر کتابی را که علم آنان را بالا می برد ترجمه و مطالعه می کردند، اما امروزه در فضای علمی ما تحمل آرای دیگران کم شده است که باید این پذیرش علمی را در جامعه مان تقویت کنیم چنانکه نظرات علمی را بدون تعصب و قضاوت ببینیم و درباره شان بیندیشیم.

دو عامل «نوآوری در علم» و «پرهیز از تقلید» از دلایل اصلی رشد و شکوفایی تمدن اسلامی هستند. ملاصدرا از ابن سینا نقل می کند «هر کس بدون دلیل حرفی را بپذیرد از انسانیت به دور است» این نقل قول نشان می دهد همانقدر که باید بدون تعصب از علم دیگران بهره گرفت باید از تقلید کورکورانه و پذیرش بدون استدلال و منطق هم پرهیز کرد.

مشخصه بارز علمای اسلامی حقیقت جویی و سختکوشی است چنانکه حتی برای کسب علم به سفر و هجرت تن می دادند. مطالعه سیر و سفر ابن سینا از خوارزم به ایران و مسافرت های شهید ثانی و دیگر عالمان اسلامی که برای کسب علم هجرت کردند این حقیقت را برای ما آشکارتر می کند.

علما باید احساس کنند برای جامعه خود شخصیتی اثرگذارند و علم و کارشان قدر دانسته می شود. در تمدن اسلامی این ارج گذاری به درستی انجام می شد اما اکنون علما و دانشمندان ما گاه احساس می کنند قدر و منزلت شان چنانکه باید رعایت نمی شود و از کارشان دلسرد می شوند که باید گام های مثبت تری در این زمینه برداریم تا بتوانیم عالمان را به کار علمی و اثرگذاری علمی در جامعه امیدوار کنیم.

از دیگر خصوصیات تمدن اسلامی «جامعیت علمی» است. در دورانی که تمدن اسلامی شکوفا شد تمام علوم یکجا درس داده می شد اما بتدریج علوم از هم مجزا شدند و فلسفه را از دیگر علوم جدا کردند که آسیب هایی در پی داشت. اما غرب به اهمیت این موضوع پی برده است، از همین رو است که در دانشکده های غرب شاهد تدریس «علوم انسانی پزشکی» و «فلسفه فیزیک» و... هستیم. ما هم باید این جامعیت علمی را در نظام دانشگاهی خود وارد کنیم تا از اثرات مثبت آن بهره مند شویم.

در شکوفا شدن تمدن اسلامی توجه به هویت ملی و دینی، اصلی اساسی است. این امر با شناساندن جهان بینی اسلامی و تفکر اصیل اسلامی به نسل جوان و دانشگاهی محقق می شود و در بستر «فرهنگ» قابلیت اجرایی پیدا می کند. به وسیله فرهنگ باید جاذبه های دینی و ملی ایجاد کرد. تنها چیزی که آینده ما را تامین می کند اصلاح فرهنگ است، این در حالی است که ما در تاریخ معاصرمان در برهه هایی، از مقوله «فرهنگ» غفلت کرده ایم در حالی که فرهنگ می تواند بسترساز اقتصاد و سیاست شود. این غفلت چنان است که حتی نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری کمتر طرح و برنامه ای برای مسائل فرهنگی کشور ارائه می دهند و بیشتر بر مسائل اقتصادی و سیاسی یا اجتماعی تمرکز دارند در حالی که تا فرهنگ خوب را در جامعه نهادینه نکنیم اصلاح و برنامه ریزی برای دیگر حوزه ها با موانع جدی مواجه خواهد شد. از این رو می توان گفت توجه به فرهنگ یکی از ویژگی های اساسی تمدن اسلامی است.تمدن اسلامی بر «جهان بینی اسلامی» استوار شده است، اما با روی کار آمدن پوزیتیویسم در غرب، دین عملا به حاشیه رفت. در حالی که تنها «دین و متافیزیک» می توانند پاسخگوی برخی از سوالات بشر باشند؛ سوالاتی از این دست که چطور می توانیم جهان را بفهمیم؟ و چرا این قوانین فعلی بر جهان حاکم است؟ اینها از جمله پرسش هایی است که علم برایشان پاسخی ندارد و دانشمندان، پاسخ این سوالات را وظیفه دین می دانند. بنابراین باید چتر الهی بالای سر علم باشد تا بتوان برخی موضوعات را در این عالم درک کرد. از آنجا که در تمدن جدید همه مسائل حول منطق «ثروت» و «قدرت» موضوعیت می یابد و دین به حاشیه رانده شده است بسیاری از سوالات بشر هم بی پاسخ مانده است.

تقویت هویت دینی و ملی برای شکوفایی تمدن اسلامی، اصلی اساسی است. این امر با شناساندن جهان بینی اسلامی و تفکر اصیل اسلامی به نسل جوان و دانشگاهی محقق می شود و در بستر «فرهنگ» قابلیت اجرایی پیدا می کند. به وسیله فرهنگ باید جاذبه دینی و ملی ایجاد کرد. تنها چیزی که آینده ما را تامین می کند اصلاح فرهنگ است، این در حالی است که ما در تاریخ معاصرمان در برهه هایی، از مقوله «فرهنگ» غفلت کرده ایم در حالی که فرهنگ می تواند بسترساز اقتصاد و سیاست شود