هفته گذشته اتفاق جالبی افتاد؛ سه هزار و 200 عکس دوره قاجار توسط فردی ناشناس از آلبوم های عکس خانه کاخ گلستان به بیرون درز کرد. بیش از همه اصطلاح «لو رفتن» برای انتشار ناگهانی این عکس ها به کار رفت؛ زیرا امانت داران عکس ها که به سادگی این اسناد بی نظیر عهد قاجار را در اختیار پژوهشگران و نویسندگان قرار نمی دادند و از قرار معلوم، داشتن حتی چند عکس مستلزم طی مسیری طولانی و دیوانی بود. بنابراین ابتدا همه شادی کردند و این گنج بادآورده را غنیمتی گران بها دانستند؛ از تاریخ دانان تا علاقه مندان به داستان های تاریخی، از عکاسان تا فیلم سازان و هنرمندان، از بی بی سی تا روزنامه ایران تا حتی شهروندان معمولی، همه و همه به هیجان آمدند و نوشتند و فیلم و خبر و محتوا تولید کردند. بعضی هم از فرصت استفاده کرده آلبوم های قاجاری دیگری را در شبکه مجازی رو کردند؛ آلبوم علی خان والی از حکام دوره ناصری که دانشگاه هاروارد آن را در اختیار عموم قرار داده بود و آلبوم تاریخی رجال ایران منسوب به یار افشار، سناتور قدیمی که توسط آرشیو اسمیتسون منتشر شده بود؛ همه با یادداشت و توضیح صاحب عکس در حاشیه آن. به هرحال، ما همه فورا آن 76 فایل عکس را در کامپیوترهایمان کپی کردیم که مبادا از روی گوگل پاک شان کنند. دوستی هم فی الفور فیلمی کوتاه از عکس ها و زندگی شاهان متاخر قاجار ساخت تا به همه ما نشان دهد که می شود این عکس ها را تماشا و کمی تحقیق کرد و قصه ای نوشت و فیلمی معنادار ساخت. من هم که با دیدن عکس های ناصرالدین شاه از شهر شوش (در خوزستان) و عمارت شهرستانک (درست پشت و پایین قله توچال) یاد خاطرات سفرهای کاری ام در دوره جنگ و گردش هایم با پدرم در ییلاقات نوجوانی در کوه البرز افتاده بودم، نوشتم که هر یک از ما بنا بر تجربیات زیسته مان در این نقاط به یادماندنی می توانیم ساعت ها به تماشای عکس ها بنشینیم و چیزی بر آنها بیفزاییم. در حالی که حمیدرضا حسینی، پژوهشگر تاریخ تهران، در یادداشتی با عنوان «از تفسیر دلبخواهی و غیرعلمی عکس های آلبوم خانه کاخ گلستان بپرهیزیم»، هشدار داد: تفسیر عکس های تاریخی بسی دشوار و از آن کارهایی است که درصد کمی از پژوهشگران حوزه تاریخ صلاحیتش را دارند. از این گذشته، عکس ها، بسته به دوره تاریخی یا موضوع شان، کارشناسان خاص خود را نیاز دارند.

راستش شکل و شمایل ناصرالدین شاه که یکی از اولین عکاس های جهان بود و یادداشت هایی که خودش پای عکس ها نوشته بود، من را بیش از پیش شیفته این جهانگرد هنرمند، کنجکاو و منظم کرد. قبلا خوانده بودم از سفرهایش به اطراف و اکناف ایران و دیار فرنگ که همه سفرهای زمینی و طولانی بوده و در آنها هر بار صدها نفر را با خود همراه می برد، اما با این عکس ها دریافتم که چقدر این سفرها با هدف بوده است. شاه می خواسته به همه جای ممالک محروسه سرک بکشد، از احوالات مردم و حاکمان خبردار شود و خود را نیز به آنها نشان دهد. خیلی بیشتر از عکس های زنان حرمسرای شاه بود تعداد عکس هایی که او و عکاسانش از انواع و اقسام رجال محلی، خانواده های ملاک بزرگ، شاغلان به حرفه های مختلف، اقلیت های مذهبی، میرزاها، آخوندهای شهرستان ها، درویشان و دوره گردان کوچه و خیابان گرفته و ثبت کرده بودند؛ و همین توجه او بوده که همه را به استقبال و تماشایش می کشانده تا به دروازه و خندق شهر بشتابند تا رویتش کنند. آری، کار او از نوع میراثی بوده و چه خوب است که در کاخ گلستان حفاظت می شود.

و اما بحث اسناد موجود در موزه ها و ارتباط محققان و مردم با آنها. به دیدن دکتر رضا دبیری نژاد، مدیر فرهیخته و لایق موزه ملک در میدان مشق رفتم تا درباره یادداشت 26 خرداد خود در روزنامه ایران برایم بیشتر بگوید. او نوشته بود: «موزه های ایران با وجود کثرت آثاری که در آنها وجود دارد، همواره با این نقد و گلایه روبه رو هستند که چرا آثار خود را عیان نمی کنند و در دسترس قرار نمی دهند. این گلایه از سوی اهل تحقیق بیشتر است؛ چرا که آثار موزه ای برای آنها منبع کار و تولید محسوب می شود». او به دو دیدگاه متمایز اشاره می کند: یکی آنکه رویکردی باز و آموزشی دارد و منتشر کردن و اشاعه و معرفی دارایی های موزه را پیشه می کند و دیگر دیدگاهی سنتی و درون گرا که موزه را گنجینه و خزانه آثار ارزشمند، ذی قیمت و دست نیافتنی تصور می کند و می خواهد هر چند صباحی از آثاری که دیده نشده اند مانند یک کشف جدید پرده برداری کند. غافل از آنکه یک اثر برجسته موزه ای می تواند از منظرهای علمی مختلف مورد تحلیل قرار گیرد و یک شیء رازآلود نباشد، بلکه با برندسازی برای موزه در به دست آوردن شهرت جهانی برای آن نقش ایفا کند و مانند تابلوی مونالیزا با چاپ شدن نقش آن بر انواع اشیای سوغاتی، تی شرت و مگنت با گرافیک مختلف، توجه جهانیان را به خود و موزه اش جلب کرده و ماندگار کند. این دیدگاه قدیمی که گنج را باید در کوزه و زیر زمین پنهان کرد، خیلی ضرر ها به ما زده و جلوی اقتصاد توریسم در ایران را نیز سد کرده است.

باید گفت لو رفتن این عکس ها اتفاق خوبی بود. خیلی ها آرزو کردند که رفتار دانشگاه های معروف جهانی سرمشق مدیریت کاخ گلستان و مجموعه های مشابه قرار گرفته و عکس ها و اسناد تاریخی در دسترس علاقه مندان قرار گیرد. بعضی به دنبال عکس های آزادی خواهان دوره قاجار بودند که از گردن در غل و زنجیرشان کرده بودند و... . تاریخ، ریشه هایمان را به ما نشان می دهد. برای همین است که به هیجان می آوردمان تا به آینده بیندیشیم.