براساس اعلام سازمان ملل متحد هر انسان روزانه به 50 لیتر آب برای نوشیدن و برطرف کردن نیاز های بهداشتی خود احتیاج دارد. سازمان جهانی بهداشت هم میانگین سرانه آب مصرفی هر فرد را 150 لیتر در شبانه روز برای نوشیدن و برطرف کردن نیازهای بهداشتی در نظر گرفته است. از طرف دیگر یک فرد در قاره آفریقا فقط به 20 لیتر آب در روز دسترسی دارد. زمستان گذشته مسئولان وزارت نیرو اعلام کردند سرانه مصرف کل کشور 233 لیتر به ازای هر نفر در شبانه روز است. این در حالی است که این میزان در برخی از روستاهای جزیره قشم در برخی از اوقات سال به حدود 60 لیتر در شبانه روز می رسد. آبرسانی در روستاهای جزیره قشم نسبت به سال های گذشته شرایط بهتری دارد، اما هنوز از منطقه بحران خارج نشده است. قشم دچار ابربحران تنش آبی است. قشم به عنوان بزرگ ترین جزیره ایران، درحال حاضر فاقد هرگونه منابع آب سطحی و زیرسطحی است و برای تامین نیاز آبی آن باید از طریق احداث سایت های نمک زدایی اقدام کرد. برخی گزارش ها از شرایط آبرسانی به روستاهای جزیره قشم نشان می دهد که وضعیت آبرسانی تا اندازه ای بهبود پیدا کرده، اما مشکل اصلی هنوز پابرجاست. هنوز هم برخی از روستاهای جزیره قشم هر 50 روز از نعمت آب شرب سالم از طریق لوله کشی بهره مند می شوند.

کمبود منابع آبی همواره به عنوان یک عامل محدودکننده فعالیت ها در اقلیم ایران مطرح بوده است. متوسط بارندگی در جهان در حدود 860 میلی متر است و این در حالی است که متوسط درازمدت این رقم در ایران 250 میلی متر است. در ایران سهم مصرف آب در بخش کشاورزی در حدود 90 درصد، شرب هشت درصد و صنعت و معدن دو درصد است، درصورتی که در کشورهای توسعه یافته سهم بخش کشاورزی 30 درصد، شرب و بهداشت 11 درصد و سهم بخش صنعت و معدن 59 درصد است. سرانه مصرف آب به عوامل متعددی از جمله شرایط اقلیمی و وضعیت آب و هوایی، نوع فرهنگ هر منطقه، تعرفه و قوانین بازدارنده، تجهیزات کاهنده مصرف، وضعیت بهداشتی و... بستگی دارد و در کشورهای مختلف دارای ارقام متفاوتی است.

بهمن سال گذشته بود که مدیر کل دفتر مدیریت مصرف آب شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور اعلام کرد سرانه مصرف کل 233 لیتر به ازای هر نفر در شبانه روز، سرانه مصرف خانگی 191 لیتر به ازای هر نفر در شبانه روز و سرانه مصرف هر واحد خانگی 478 لیتر به ازای هر واحد است. کشور ترکیه در همسایگی ایران سرانه مصرفی نزدیک به کشور ما دارد و سرانه آن به 250 لیتر می رسد. برخی بررسی ها نشان می دهد که ردپای مصرف آب در حوزه های مختلف مشاهده می شود. به عنوان مثال در گزارشی که از سوی دفتر مدیریت مصرف آب شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور در زمستان 1402 منتشر شده، تهیه یک برش نان 30 گرمی به 40 لیتر آب برای تولید، یک فنجان قهوه 140 لیتر آب، یک لیتر شیر هزار لیتر آب، یک کیلوگرم برنج حدودا سه هزار لیتر آب و یک کیلوگرم گندم معادل هزارو 350 لیتر آب نیاز دارد. آذرماه 1401 مرکز آمار ایران گزارشی منتشر کرد که براساس آن پنج مشترک پرمصرف آب در بخش کشاورزی، استان های خوزستان، فارس، کرمان، خراسان رضوی و اصفهان بودند.

کارشناسان می گویند استاندارد سرانه مصرف آب شرب در دنیا و کشورهای پیشرفته بین 120 تا 150 لیتر برای هر نفر در شبانه روز است. برای مناطق جنوبی ایران این میزان سرانه حدود 220 لیتر بر روز به ازای هر نفر افزایش پیدا کرده است. در حال حاضر آب شیرین کن بخش خصوصی فعال در غربی ترین نقطه جزیره قشم (روستای باسعیدو) روزانه حدود چهار هزار مترمکعب تولید دارد که موجب شده تا بخش قابل توجهی از نیاز ساکنان روستاهای غرب جزیره برطرف شود. اما هنوز هم برخی روستاها در جزیره هستند که 30 روز را بدون وجود آب شرب در لوله های انتقال آب سپری می کنند. یکی از دهیارهای روستاهای غرب جزیره می گوید: «تابستان گذشته هر 80 تا 100 روز شاهد تامین آب روستاهای غرب جزیره از طریق آب لوله کشی بودیم. امسال با وارد مدار شدن آب شیرین کن روستای باسعیدو هر 25 تا 30 روز شاهد آبرسانی هستیم. مشکل اصلی حل نشده، اما وضعیت امسال نسبت به سال گذشته بهتر شده است. مسئولان اما می گویند که باید سال ها برای رفع کامل مشکل آب صبر کنیم».

دهیار یکی از روستاهای بخش مرکزی جزیره نیز می گوید: «پارسال هر دو ماه تا 70 روز آب شرب از طریق لوله کشی به روستاهای بخش حرا می رسید، اما امسال این رقم به 45 تا 50 روز رسیده است. سال گذشته بحران اصلی تامین آب برای روستاهای غرب جزیره بود اما با راه اندازی آب شیرین کن بخش خصوصی در روستای باسعیدو وضعیت آن روستاها بهتر شده و امسال بحران اصلی مربوط به روستاهای بخش مرکزی جزیره است. باید زودتر آب شیرین کن روستای سلخ برای تامین آب شهر و روستاهای این محدوده نیز احداث و وارد مدار شود». ابراهیمی، یکی از مطالبه گران رفع چالش آب در جزیره قشم در گفت وگو با «شرق» می گوید: با قطعی شدن خرید تضمینی آب از آب شیرین کن قشم مولد متعلق به شرکت مپنا، مشکل آبرسانی به شهر درگهان تا اندازه زیادی حل شده است. همین طور وارد مدار شدن آب شیرین کن در روستای باسعیدو موجب شده تا زمان آبرسانی به روستاهای غرب جزیره تا اندازه زیادی کاهش پیدا کند. اگر در بهار و تابستان سال گذشته، گاهی بیش از 100 روز برخی از روستاها از آب بی بهره بودند، امروز این عدد برای روستاهای غربی جزیره قشم به کمتر از 35 روز رسیده است. مشکل هنوز حل نشده، اما وضعیت نسبت به سال های گذشته بهتر شده است».

ابراهیمی ادامه داد: «مشکل اصلی برای رفع چالش آب روستاهای جزیره قشم بیشتر مربوط به شهرها و روستاهای بخش مرکزی جزیره است. وضعیت آبرسانی در شهر طبل و روستاهای هفت رنگو، دوربنی، سهیلی، سلخ و سایر روستاهای این بخش چندان مناسب نیست. البته مدتی قبل مراسم کلنگ زنی احداث آب شیرین کن جدیدی در روستای سلخ برگزار شد. در حال حاضر آبرسانی بخش مرکزی جزیره قشم هم توسط آب شیرین کن متعلق به شرکت مپنا صورت می گیرد که بار مضاعفی را به این شرکت وارد می کند. با احداث و وارد مدار شدن آب شیرین کن روستای سلخ شاهد رفع چالش آبی در بخش مرکزی جزیره خواهیم بود. سازمان منطقه آزاد قشم خوشبختانه زمین مورد نیاز برای احداث این سایت آب شیرین کن را در اختیار شرکت آبفای هرمزگان قرار داده است و امیدوار هستیم با تهیه تجهیزات، ساخت و وارد مدار شدن این آب شیرین کن، این مشکل حل شود».

مساحت جزیره قشم حدود هزارو 500 کیلومتر مربع و 300 کیلومتر آن در محدوده منطقه آزاد است. روستاهای غرب جزیره در محدوده منطقه آزاد نیستند و در محدوده منطقه ویژه اقتصادی قرار دارند. براساس شرح وظایف تعیین شده از سوی دولت، آبرسانی در منطقه ویژه اقتصادی قشم که عمده روستاها از مرکز تا غرب جزیره قشم در آن هستند، با مجموعه آبفاست؛ بر این اساس تامین آب، ایجاد شبکه آبرسانی و توزیع آب در روستاهای جزیره قشم، جزء وظایف آبفای استان هرمزگان است.

مشاهدات میدانی نشان می دهد که همه خانه ها در روستاهای غرب و بخش مرکزی جزیره قشم برای تامین آب مورد نیاز خود از آب انبارهای ساخته شده در منازل خود استفاده می کنند. ظرفیت هر آب انبار بسته به بزرگی و حجم در نظر گرفته شده برای آنها بین چهار تا 12 مترمکعب است. آبی که از طریق لوله به روستاها و این خانه ها می رسد، ابتدا در آب انبارها ذخیره می شود و سپس با استفاده از توان پمپ آب برای مصارف مختلف بهره برداری می شود. پس از اتمام آب موجود در آب انبارها هم هر خانواده برای تامین آب مورد نیاز خود باید آب را از آب شیرین کن خریداری کند. آب خریداری شده از آب شیرین کن و ذخیره شده در آب انبارها برای آشامیدن، پخت وپز، شست وشو و حتی استفاده دام ها مصرف می شود. یکی از کارشناسان شرکت آب و فاضلاب استان هرمزگان درباره میزان سرانه مصرف گفت: «به طور میانگین برای هر مشترک آب و فاضلاب 16 مترمکعب برای هر نفر در نظر گرفته می شود. با این حساب برای هر فرد به طور میانگین کمتر از 140 لیتر در شبانه روز به عنوان سرانه استاندارد پیش بینی شده و مصرف بیش از این اندازه به صورت پلکانی و با نرخ آزاد محاسبه می شود».

آمار مشخصی برای سرانه آب مصرفی در روستاهای جزیره قشم پیش بینی نشده است. هرچند رئیس اداره آبفای شهرستان قشم و کارشناس روابط عمومی شرکت آبفای استان هرمزگان پاسخ گوی تماس خبرنگار «شرق» بودند، اما آمار مشخصی به عنوان سرانه تولید و مصرف آب در روستاهای جزیره قشم اعلام نشد.

مدیرعامل شرکت آب، برق و تاسیسات قشم درباره سرانه آب مصرفی در روستاهای جزیره می گوید: «درحال حاضر در روستاهای جزیره قشم به ویژه در نقاط غربی و مرکزی این جزیره، به دلیل نبود آب، در برخی اوقات در سال سرانه مصرف به روزانه 60 لیتر برای هر نفر می رسد. با توجه به نبود آب هیچ سرانه ای برای مصرف آب در روستاهای جزیره قشم پیش بینی نشده و به هر میزان که امکان تولید آب وجود داشته باشد و شرایط برای آب رسانی فراهم شود، امکان مصرف برای ساکنان روستاها ایجاد می شود. این موضوع قطعا خوب و خوشایند نیست، اما می توان گفت که در مقایسه با دوره های گذشته شرایط تا اندازه ای بهتر خواهد بود». داوری در بخش دیگری از صحبت هایش گفت: «برای رفع این مشکل باید به صورت پلکانی عمل کرد، در ابتدا این فواصل عدم آب رسانی را کاهش داد تا با اجرائی شدن طرح ها و عملی شدن پیش بینی ها تا پایان سال 1404 بتوان این مشکل را حل کرد. پیش بینی می شود در صورت اجرای صحیح و بدون مشکل برنامه ها بتوانیم تا پایان 1404، شاهد رفع تنش آبی در روستاهای جزیره قشم باشیم».

ماموریت تامین آب و آب رسانی مورد نیاز برای روستاها و شهرهای این جزیره نیز براساس همین سرشماری بر عهده آبفای هرمزگان است. اما بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که جزیره قشم در فصل های مختلف سال، جمعیت متفاوتی را در خود جای می دهد. جمعیت شناور و کارگران فصلی در جزیره قشم، در فصل هایی مانند صید میگو، تولید ماهی خشک یا در زمان احداث پروژه های عمرانی و پالایشگاهی که در سال های جدید رونق گرفته، بسیار متفاوت از آمار مربوط به آخرین سرشماری است. همچنین در سال های گذشته وجود اتباع خارجی مجاز و غیرمجاز و پراکندگی آنها در سطح جزیره قشم در مواردی ایجاد مشکل کرده است.

یکی از کارشناسان آبفای استان هرمزگان که نخواست نامش فاش شود، در گفت وگو با «شرق» گفت: «سرانه آب پیش بینی شده برای همه نقاط ازجمله جزیره قشم براساس آمار جمعیت ساکن در آنهاست. براساس آخرین سرشماری در سال 1395، جمعیت قشم حدود 149 هزار نفر است. براساس آمارهای موجود درحال حاضر بیش از 20 هزار نفر از اتباع خارجی دارای مجوز در جزیره قشم زندگی می کنند. به این تعداد، جمعیت اتباع فاقد مجوز را هم باید اضافه کرد. جمعیت امروز قشم به حدود 200 هزار نفر می رسد، اما منابع آبی مورد نیاز آنها برای کمتر از 150 هزار نفر پیش بینی شده است. وجود این جمعیت بدون در نظر گرفته شدن آنها در سرشماری، مشکلاتی را برای سرانه مصرفی آب، نان، بهداشت و آموزش در سطح جزیره به همراه دارد».

وضعیت آب رسانی در شهر قشم و نقاط تحت مدیریت سازمان منطقه آزاد قشم بهتر از روستاهای بخش مرکزی و غرب جزیره است. بررسی ها نشان می دهد که در تابستان مشکل کم آبی کمتری در شهر قشم مشاهده می شود و در مقابل مشکل آب شهر در فصل زمستان بیشتر است. در فصل تابستان که خبری از گردشگران نیست، میزان تولید آب شیرین کن شهر قشم می تواند همه نیازهای ساکنان شهر قشم و روستاهای اطراف آن را تامین کند. با آغاز فصول گردشگرپذیری در جزیره قشم و حضور گردشگران، میزان مصرف آب در شهر قشم افزایش پیدا می کند. البته در سال های دولت سیزدهم اقدامات خوبی برای تولید آب در جزیره قشم انجام شده است. در شهر قشم شاهد هستیم که با افزایش 11 هزار مترمکعبی ظرفیت تولید آب در سال های گذشته، هم اکنون حجم آب تولیدی در این منطقه آزاد به 28 هزار مترمکعب رسیده است. با این حال شهر قشم در حوزه آب مشکل دیگری نیز دارد. شبکه توزیع آب در شهر قشم به ویژه در بافت قدیم دارای مشکلاتی است و با توجه به عمر بالا و فرسودگی آنها، باید برای تعویض تاسیسات انتقال آب اقدام کرد. برخی گزارش ها نشان می دهد که حدود نیمی از آب تولیدشده به وسیله آب شیرین کن ها در شبکه توزیع آب شهر قشم از شبکه خارج می شود و به دست مشترکان نمی رسد. زمستان سال گذشته بود که عادل پیغامی، مدیرعامل سازمان منطقه آزاد قشم، گفت: «پس از تامین آب مورد نیاز، موضوع به سازی تجهیزات و اتصالات، کاهش اتلاف آب تولیدشده در شبکه توزیع و هوشمندسازی شبکه توزیع آب درون شهری قشم، اقدامات دارای اهمیت برای خدمات رسانی مناسب به قشم وندان و گردشگران جزیره است. با برنامه ریزی خوب انجام شده موضوع هوشمندسازی توزیع آب در شهر قشم با سرعت خوبی در حال انجام است و این شهر در آینده به یکی از نخستین شهرهای دارای شبکه توزیع هوشمند آب تبدیل می شود».

هزینه آب تمام شده در شرکت های مختلف که سرمایه گذار هستند یا به عنوان مجری عمل می کنند، متفاوت است. شهرام داوری، مدیرعامل شرکت آب، برق و تاسیسات قشم، می گوید: «در سال 1402، قیمت تمام شده هر مترمکعب آب برای تولید از طرف شرکت آب، برق و تاسیسات قشم حدود 22 هزار تومان بود که این آب با قیمت هشت هزار تومان در اختیار مردم قرار می گرفت. به عبارت دیگر برای هر متر مکعب آب حدود 14 هزار تومان یارانه حمایتی از طرف سازمان منطقه آزاد قشم پرداخت می شد. برای سال جاری پیش بینی می شود که هزینه تمام شده آب برای واحدهای آب شیرین کن متعلق به شرکت آب، برق و تاسیسات قشم با توجه به افزایش هزینه ها و تورم، حدود 25 تا 26 هزار تومان باشد. این در حالی است که امسال وزارت نیرو برای خرید تضمینی آب از واحدهای تولیدکننده آب شرب برای هر مترمکعب مبلغ 35 هزار تومان را پرداخت می کند. روزی معادل 616 میلیون تومان و در سال بیش از 224 میلیارد تومان یارانه تامین آب شرب از طرف سازمان منطقه آزاد قشم برای ساکنان منطقه آزاد و جزیره قشم پرداخت می شود».