نامزدهای انتخابات چهاردهمین دوره ریاست جمهوری، نماینده جریانات سیاسی کشور هستند و افکار آنها را نمایندگی می کنند؛ به ویژه اینکه هم نامزدهای این دوره «در قدرت» هستند و در گذشته و اکنون در تصمیم گیری های کلان نقش داشته اند. اگرچه هنوز مناظره تلویزیونی پیرامون مواضع سیاست خارجی آنها برگزار نشده است، اما نامزدها در خلال دیگر برنامه ها، سخنرانی ها و مصاحبه ها به سیاست خارجی پرداخته اند و می توان درباره رویکرد سیاست خارجی آنها به قضاوت نشست. در این یادداشت تحلیلی قصد دارم به نقد و آسیب شناسی رویکرد سیاست خارجی نامزدهای محترم بپردازم تا نامزدهای محترم در مناظره «سیاسی پیش رو، رویکرد خود را در قبال آنها به طور شفاف بیان کنند. چنانچه با روش «تحلیل محتوای کیفی» یا «تحلیل گفتمان» به رویکرد سیاست خارجی نامزدها بپردازیم؛ ملاحظه می کنیم که نامزدهای انتخاباتی تاکنون اشاره ای به «چشم انداز سیاست خارجی ایران» نداشته اند و از سوی دیگر دچار «آفت قطبی نگری» در سیاست خارجی هستند.

چشم انداز سیاست خارجی در دیدگاه نامزدها شفاف نیست. اما چشم انداز چیست و چه جایگاهی در فرایند سیاست گذاری دولت ها دارد؟ چشم انداز، هدایتگر و نیروی محرکی است که به ما مسیر و مقصد می بخشد. چشم انداز، تصویری از آینده مطلوب است، آینده ای که پیش بینی نمی شود؛ بلکه فردایی است که باید خلق شود. چشم انداز یوتوپیا نیست، بلکه دورنمایی دست یافتنی است که مانند ستاره قطبی در دوردست، الهام می بخشد، اعتقاد راسخ در میان نیروهای اجتماعی ایجاد می کند، اراده و تصمیم می آفریند و موجب جنبش و حرکت هدفمند می شود. تعالی انسان وابسته به چشم اندازی روشن و الهام بخش است. به تعبیر جان استوارت میل، «نیروی یک نفر که چشم انداز دارد، بیش از 99 نفری است که فقط دوست دارند به جایی برسند یا کاری کنند». پیشرفت و تعالی سازمان ها یا کشورها نیز وابسته به چشم اندازی است که روشن، شفاف، دست یافتنی و ترسیم کننده مدینه فاضله ای باشد که همه نیروها برای نائل شدن به آن مدینه، مجتمع و متحد شوند. به تعبیر فرد پولاک: «سازمان یا ملت یا تمدنی که فاقد چشم اندازی جذاب باشد، دچار هبوط و اضمحلال خواهد شد». اهمیت چشم انداز از آن رو است که اولویت ساز است؛ اهداف را سازمان دهی می کند، اهداف، راهبردها را می سازند و راهبردها، تعیین کننده سیاست ها هستند. وقتی چشم انداز دچار گیجی باشد، اهداف، راهبردها و سیاست ها نیز دچار گیجی یا دست کم ناهم افزایی می شوند.

قطبی نگری در رویکرد سیاست خارجی برخی از نامزدها دیده می شود که آفت تاریخی و قصه پرغصه سیاست خارجی ایران در دو قرن اخیر است. بررسی های تاریخی نشان می دهد که قطبی نگری در روابط خارجی ایران همواره آسیب های جدی به روابط خارجی ایران وارد کرده است. منظور از قطبی نگری، سیاه و سفید دیدن کشورها یا تمرکز امنیتی روی یک موضوع و بی توجهی به تهدیدهای بالقوه دیگر است. نگرش سیاه و سفیدی در روابط خارجی، یکی از آفت های تاریخی روابط خارجی ایران بوده است که شواهد زیادی از این آفت را می توان در دوران قاجار و پهلوی مشاهده کرد. دلایل اصلی قطبی نگری در روابط خارجی، وجود اشکالات و ابهامات در تعریف منافع ملی است. منافع ملی تعریف نشده، منافع ملی دارای ابهام، منافع ملی غیرشفاف، منافع ملی غیر عملیاتی شده، منافع ملی به اجماع نرسیده میان نخبگان فکری و اجرائی و بالاخره رجحان منافع شخصی، حزبی و جناحی بر منافع ملی، منجر به قطبی نگری در روابط خارجی می شود. اهداف و منافع ملی مشخص و معین است که کیفیت روابط خارجی را مشخص می کند و روابط خارجی را به سیاست خارجی متعادل و همه جانبه نگر تبدیل می کند. آفت قطبی نگری در سیاست خارجی پس از انقلاب اسلامی و به ویژه از دهه 70 شمسی تاکنون نه با غلظت گذشته بلکه از روی ناآگاهی و رقابت های نازل سیاسی در میان نخبگان فکری و جناح های سیاسی پدیدار شده است. یک جناح سیاسی دیگری را به «انگلوفیل-امریکوفیل» متهم می کند (شیفتگی به انگلیس و آمریکا) و جناح سیاسی دیگر رقیبش را به «روسوفیل و چینوفیل» (شیفتگی به روسیه و چین) متهم می کند. کارگزاران دولت دستاورد سیاست خارجی خود را در بهبود روابط با غرب و بدبینی به بلوک شرق می دانند و کارگزاران دولتی دیگر دستاورد سیاست خارجی خود را قطع ارتباط با غرب و گسترش روابط با روسیه و چین تعریف می کنند. به نظر می رسد هر دو مشی سیاسی دارای اشکال و ناشی از همان آفت قطبی نگری تاریخی است چون:

• اولا وقتی سیاست خارجی یک کشور به صورت منقح و شفاف تعریف شده باشد.
• ثانیا منافع ملی به مثابه یک ارزش بی اجماع نخبگی رسیده باشد.
• ثالثا همه نیروهای اجتماعی منافع شخصی و گروهی خود را در منافع ملی ببینند.
• رابعا راهبردها و سیاست ها برای تحقق منافع ملی معین باشد؛ آن گاه سیاست خارجی متعادل و همه جانبه نگر جای خود را به سیاست خارجی قطب نگر می دهد و هیچ کشور یا بلوکی رجحانی بر دیگری نخواهند داشت، مگر آنکه منافع بیشتری را برای کشور تامین کنند.