گروه گزارش: فارغ از هر نتیجه ای که در دور دوم انتخابات رقم بخورد مسعود پزشکیان بدون شک پدیده انتخابات ریاست جمهوری در دو دهه اخیر و حتی شاید پیش از آن باشد. «اعتماد» علت این موضوع را بررسی می کند

بررسی آمارهای انتخابات ریاست جمهوری 1403 در مرحله نخست نشان از بروز یک اتفاق عجیب است. این اتفاق نه آمار مشارکت پایین، نه خارج شدن محمدباقر قالیباف از گردونه رقابت علی رغم ادامه ماراتن کاندیداتوری و نه آرای باطله است. حتی مساله دو دوره ای شدن انتخابات و رقابت رقم خورده بین مسعود پزشکیان و سعید جلیلی برای دور دوم انتخابات نیست. پدیده این انتخابات مسعود پزشکیان و رای وی است. اگرچه او بالاترین رای را در دور نخست انتخابات به دست آورد اما نه میزان این رای از نظر کمی که بدنه رایی است که به او رای داده است. به این معنی که رای مسعود پزشکیان در دور نخست رقابت ریاست جمهوری 1403 که او را در جایگاه نخست قرار داد در کنار میزان مشارکت در این دور از انتخابات تحلیل و نگاه مهمی را در دل خود دارد.

مسعود پزشکیان و سعید جلیلی با 5/42٪ و 6/38٪ آرا راهی مرحله دوم انتخابات ریاست جمهوری 1403 شدند. محاسبات نشان می دهد این دو برای پیروزی در مرحله اول انتخابات، به حدود 4 میلیون یا 6 میلیون رای بیشتر نیاز داشتند. این معادله نشان می دهد مسعود پزشکیان در دور نخست در رتبه بالاتری از سعید جلیلی قرار داشت.

این در حالی است که وزارت کشور آمار مشارکت را 24 میلیون و 535 هزار و 185 نفر، معادل 92/39٪ واجدین شرایط اعلام کرد که پایین ترین نرخ مشارکت در انتخابات های ریاست جمهوری در جمهوری اسلامی محسوب می شود. به این معنی که بدنه رای دهندگان گروه هایی هستند که در انتخابات قبل ریاست جمهوری یعنی در سال 1400 یا در انتخابات مجلس یازدهم و دوازدهم علی رغم ردصلاحیت گسترده کاندیداهای جناح اصلاح طلب پای صندوق رای حاضر شده بودند، حتی این دوره هم با ریزش در انتخابات شرکت کردند. این بدنه رای عموما به عنوان بدنه رای اصولگرایان شناخته می شود و با عناوینی از قبیل رای های ارزشی و حزب اللهی نیز از آنها یاد می شود. این دست از توصیفات برای این بدنه حاضر در پای صندوق های رای نگاهی است که به نهاد انتخابات دارند به این معنی که فارغ از وضعیت اقتصادی و سیاسی و فرهنگی موجود در کشور یا ترکیب کاندیداهای حاضر در صحنه و نحوه بررسی صلاحیت شورای نگهبان و ردصلاحیت ها تحت هر شرایطی در انتخابات شرکت می کند و مقوله انتخابات را نوعی از «تکلیف شرعی» یا ملی می داند.

همین بدنه رای در انتخابات مجلس یازدهم و دوازدهم ترکیب این دو مجلس را رقم زدند و در انتخابات ریاست جمهوری 1400 که از اساس سختگیرانه ترین ردصلاحیت ها در تاریخ انتخابات های جمهوری اسلامی رخ داده بود، به کاندیدای اصولگرایان یعنی ابراهیم رییسی رای داد. حالا براساس آمارهای وزارت کشور همین بدنه رای نیز ریزش هایی داشته است و باز هم آمار مشارکت روند نزولی را به خود دیده است. نکته قابل توجه اما همین مساله است که مسعود پزشکیان، کاندیدای جناح اصلاحات که مورد تایید سید محمد خاتمی است و چهره هایی همچون محمدجواد ظریف را در کنار خود دارد از این بدنه رای بالاترین میزان آرای را کسب کرده است. در یک معادله ساده انتظار می رفت در این سطح از مشارکت و حضور بدنه رای اصولگرایی در پای صندوق های رای یکی از سه کاندیدای اصولگرا -محمدباقر قالیباف، مصطفی پورمحمدی و سعید جلیلی- منتخب این دوره از انتخابات باشد اما با رای مسعود پزشکیان و سعید جلیلی، قالیباف از دور رقابت حذف شد و تعیین پاستور 1403 در دور دوم انتخابات با رقابت پزشکیان و جلیلی تعیین تکلیف خواهد شد.

مساله اصلی و قابل توجه که از مسعود پزشکیان پدیده انتخابات ریاست جمهوری 1403 را می سازد نیز همین مساله است که او با این میزان مشارکت و از بدنه رایی که اصولگرایی و در فقدان حضور جدی بدنه رای خاکستری توانسته در بالاترین میزان رای بایستد. این مساله نشان می دهد حتی بدنه رای اصولگرایی که پیش این و در دهه 80 و 90 در پای جلسات مذهبی و در اتمسفر محافل مداحی یا واعظان و مساجد درباره کاندیدای خود تصمیم گیری می کرد، ساختار فکری و تصمیم گیری خود را تغییر داده و مطالباتی جدید در چارچوب افکار مذهبی خود پایه ریزی کرده است. در این پایه ریزی جدید برند سیاسی کاندیداها در درجه و اولویت برای رای دادن قرار ندارد و از اساس این «خود کاندیداها» هستند که با بدنه رای دهندگان ارتباط برقرار کردند. در حقیقت بخشی از جمعیت ثابت در پای صندوق رای که در بیش از یک دهه گذشته عموما کاندیداهای اصولگرا را به کاندیداهای اصلاح طلب یا حتی از جریان اعتدال ترجیح داده اند حالا بعضا در مقابل محمدباقر قالیباف و سعید جلیلی - دو کاندیدای اصلی جریان اصولگرا- به مسعود پزشکیان رای داده اند.

برای درک بهتر این موضوع می توان مقایسه آماری در مورد آرای کاندیداهای اصولگرا و اصلاح طلب در انتخابات سه سال پیش را داشت. در سال 1400 مجموع آرای ابراهیم رییسی، محسن رضایی و امیرحسین قاضی زاده هاشمی حدود 22 میلیون- حدود 73 درصد آرای ماخوذه بود. همچنین رای منتخب کمی بیش از 18 میلیون رای بود. در مقابل رای عبدالناصر همتی حدود 2 و نیم میلیون بود که حدود 8 و نیم درصد رای شرکت کنندگان را تشکیل می داده است. در این دوره از مشارکت مردم در این انتخابات 48٪ و رای های باطله 13٪ بود که پایین ترین میزان مشارکت و بالاترین میزان رای های باطله در تاریخ انتخابات های ریاست جمهوری ایران تا پیش از آن بود.

مقایسه این آمارها با آمار و آرا در نخستین دور از انتخابات 1403 به خوبی گویای تغییر روحیات سلایق و احتمالا رویکردها و مطالبات بدنه رای دارد. در گام نخست این مقایسه فراموش نکنیم که حدود 60 درصد در انتخابات ریاست جمهوری اخیر شرکت نکردند به این معنی که از اساس آرای خاکستری یا بخش قابل توجهی از آن در دور نخست تصمیم به «عدم مشارکت» داشتند.

میزان آرای مسعود پزشکیان به عنوان کاندیدای غیراصولگرا و حمایت شده از جانب جریان اصلاحات در دور نخست بالغ بر 10 میلیون رای یعنی بالغ بر 42 درصد آرا ماخوذه بوده است- مقایسه کنید با درصد آرای عبدالناصر همتی کاندیدای غیراصولگرای سه سال پیش در انتخابات ریاست جمهوری 1400. علاوه بر این مجموع آرای کاندیداهای اصولگرا 13 میلیون بوده است -مجموع رای قالیباف و جلیلی و پورمحمدی- که حدود 53 درصد آرا را شامل می شود. این عدد را با مجموع سبد رای اصولگرایی در انتخابات 1400 یعنی حدود 73درصد مقایسه کنید.

مشخصا بخشی از آرای مسعود پزشکیان هواداران جریان اصلاحات یا دیدگاه های مستقلی هستند که به امید برون رفت از وضعیت فعلی یا حتی هراس از پیروزی رقیب پزشکیان به او رای داده اند اما با این تغییر و افت رای کلی سبد اصولگرایان تردیدی نیست که بخشی از این آرا یا از اساس در انتخابات شرکت نکردند و یا به سمت مسعود پزشکیان رفتند. علت این امر چیست؟ چه فعل و انفعالاتی رخ داده است که بخشی از بدنه رای اصولگرایی و ارزشی به وزیر دولت اصلاحات و نماینده منتسب به اصلاح طلبان در سه دوره اخیر مجلس رای می دهد و به سراغ چهره هایی همچون قالیباف و جلیلی یعنی نماینده دو گروه تکنوکرات های اصولگرا و جریان سنتی تر اصولگرایی و نزدیک ترین کاندیدا به جریان دولت فعلی نمی رود؟

اگرچه مسعود پزشکیان، وزیر بهداشت دولت اصلاحات بوده و طی سال های اخیر نیز نماینده ای با رویکردها و ادبیات اصلاح طلبی در مجلس شورای اسلامی بود اما کمتر بر این جناح بندی های سیاسی تاکید داشته است از این نظر در چشم بخشی از جمعیت مردمی با گرایش ها و اعتقادات اصولگرایی او مردی از جبهه مقابل نیست و قرار نیست کاندیدای آنها را شکست دهد. علاوه بر این سبک زندگی و کارنامه سالم شخصی و اقتصادی و اخلاقی وی توانسته توجه ها را به خود جلب کند. با توجه به موج اخبار پیرامون چهره های مختلف سیاسی در سال های اخیر مردم به این نکته نیز به عنوان یک امتیاز بزرگ نگاه می کنند. مورد دیگر رویکرد او در مناظرات بود که در عین صحبت صریح از درگیری و توهین به کاندیداهای رقیب خودداری می کرد. وضعیت زندگی شخصی او و فرزندانش در کنار تصویری که از او در مقابل یک همسر وفادار به نمایش گذاشته شد، در تثبیت شخصیت و اعتماد به او بی تاثیر نبوده است. پزشکیان با ادبیات بسیار صریح در مسائل مختلف حریتی از خود نشان داده است که از چشم رای دهندگان اصولگرا دور نمانده است و در یک انتخابات با مشارکت حداقلی او توانسته بخشی از آرای کسانی که اساسا به مقوله رای ایدئولوژیک و تکلیفی نگاه می کنند را به سمت خود بکشاند.

در شبکه های مجازی پزشکیان به پدری تشبیه شده است که می خواهد حل کننده اختلافات و حامی باشد. او از پروتکل های تکراری ادبیات کاندیداها و وعده های پوپولیستی دوری کرده و همین توجه ها را به سمت او جلب کرده است.

پزشکیان در زمان حضور در مجلس نیز بارها با گفت وگوهایش در معرض توجه بود. وقتی به عدم شفافیت در امور کشور انتقاد می کرد. در ماجرای سال 1401 در تلویزیون حاضر شد و خواستار توضیح صریح و شفاف درباره علت مرگ مهسا امینی شد. او بعدها نیز بارها در گفت وگوهای خود صدای بی صدایان بود و خواستار توجه به شرایط جامعه در نحوه برخورد با بازداشت شدگان شد.

در کنار توجه به این دست از مسائل و بیان مطالباتی که کمتر از جانب چهره های رسمی یا رسانه های رسمی بیان می شود او همواره درباره موضوعات معیشتی و حقوق و وضعیت خانواده شهدا و جانبازان نیز پیگیری داشته است. پزشکیان خودش است و این مهم ترین مساله در ایجاد اعتماد بین او و بخش هایی از بدنه رای دهندگان اصولگرا است. او علاوه بر اینکه پتانسیل جذب و جلب آرای خاکستری را دارد به دلیل صداقتی که در رفتارش در یک دهه اخیر و گفتارش در یک ماهه اخیر نشان داده، توانسته با بخش های رای غیراصلاح طلب نیز ارتباط برقرار کند.

علاوه بر این مساله نگاه مردم به موضوع سیاست خارجی حتی در بین پایگاه رای اصولگرایان یک پل ارتباطی جدید را بین آنها و پزشکیان برقرار کرده است. حضور سعید جلیلی و مسعود پزشکیان در دور دوم به این معناست که مساله سیاست خارجی و تفاوت این دو درباره شکل و سطح روابط با روسیه و چین در مقابل کشورهای غربی، یکی از تعیین کننده ترین مسائل در مبارزه انتخاباتی یک هفته پیش رو خواهد بود. سعید جلیلی خود را سیاستمدار برخاسته از وزارت خارجه در دولت محمود احمدی نژاد می داند که همین حالا هم در عالی ترین سطوح تصمیم گیری درباره سیاست خارجی مانند شورای عالی امنیت ملی حضور دارد. ضمن اینکه مهم ترین بخش از کارنامه سیاسی او، اداره مذاکرات هسته ای در فاصله سال های 87 تا 92 است. علاوه بر این جلیلی بارها طی این سال ها و حتی در ایام انتخابات اخیر دیدگاه های خود را درباره حوزه سیاست خارجی بیان کرده و البته این دیدگاه ها نیز طرفدارانی در سطح جامعه دارد اما همه بدنه رای اصولگرایی با دیدگاه های او در حوزه سیاست خارجی همراه نیستند. او در این انتخابات، اصلی ترین نامزد طرفدار سیاست خارجی غرب ستیزانه است. در مقابل این دیدگاه، مسعود پزشکیان نامزدی است که از غرب ستیزی و نزدیکی روزافزون ایران به دو قدرت چین و روسیه انتقاد کرده است. او می گوید که دست برداشتن از سیاست خارجی برای حل مشکلات عمیق اقتصادی و کاهش بار سنگین تحریم ها، ضروری است.

در این شرایط به نظر می رسد بخش هایی از پایگاه رای اصولگریان از تنش ها در سیاست خارجی مکدر و خواهان برقراری آرامش و کاهش تنش در عرصه بین الملل بین ایران و کشورهای دیگر هستند. در این شرایط نیز بخش هایی از این بدنه رای حتی اگر با مفاهیم و مواردی مشابه محدود شدن اینترنت و حتی مساله گشت های ارشاد مشکلی نداشته باشند اما از روی کارآمدن جریانی در دولت که به شدت خواهان قطع کامل روابط با غرب است، گلایه دارند. برای این بخش از رای اصولگرایی مسائل فرهنگی باید ماهیت و هویت اصولگرایی را دنبال کند اما مساله سیاست خارجی باتوجه به تاثیر مستقیم آن بر موضوع تحریم ها و اقتصاد و معیشت نباید با دست به فرمان سال های دهه 80 پیگیری شود. از این نظر برای این دیدگاه مسعود پزشکیان گزینه مطمئن تری در قیاس با رقیبش است، چراکه بدنه رای دهندگان نیز طی دو دهه گذشته درباره شعارها و رویه های جریان سیاسی به پختگی نسبی رسیده اند که سخن از سبد رای مجانی در برنامه کلان عدم رفع تنش ها با غرب را چندان باورپذیر نمی دانند.

بدنه رای اصولگرایی در یک دهه گذشته تغییرات جدی داشته است. این تغییرات از بعد از انتخابات ریاست جمهوری سال 1392 قابل ارزیابی و توجه است به این معنی که این بدنه رای دیگر یکدست نیست، چراکه این جریان با گفتمان ها و گفتارها و کردارهای تازه ای فعالیت می کند. تردیدی نیست که نمی توان درباره گفتمان و هواداران سعید جلیلی و محمدباقر قالیباف بعد از انتخابات سال 1392 ارزیابی یکسانی داشت حتی اگر به نکته و نقطه کنار کشیدن هر دو این چهره ها از عرصه رقابت ریاست جمهوری سال 1396 به نفع مرحوم رییسی نیز تاکید کنیم باز هم این استثنا در ارتباط با حضور چهره ای همچون ابراهیم رییسی بود که یک اراده کلی در جریان اصولگرایی برای ریاست جمهوری وی وجود داشت.

غیر از این نقطه در یک دهه گذشته، مابقی رخدادها و تحولات حاکی از بروز تغییرات و تمعیق شکاف ها و اختلاف نظرها در جریان اصولگرایی است. بخشی از این اختلاف نظرها امری طبیعی در اثر حرکت هر جریان سیاسی است اما در شرایط فعلی اصولگرایی با بروز و ظهور یک جریان جدید مواجه است که بین خود و رای سنتی اصولگرایی و حتی رایی که به عنوان پایگاه رای تکنوکرات های اصولگرا شناخته می شد، تفکیک ایجاد کرده است. جریانی که امروز سر برآورده، در معادلات رای و رای آوری اصولگرایی در مختصات مهمی ایستاده است. آنها در مجلس یازدهم پایگاه رای شفاف یا مشخصی نداشتند اما حالا بخش مهمی از مجلس دوازدهم را گرفتند و حتی تصور می شد می توانند برای تداوم ریاست قالیباف در مجلس دوازدهم خطرساز باشند. نفر اول آرای مرحله دوم انتخابات تهران، بیژن نوباوه از پایداری بود که در دو لیست امنا (شریان) و لیست مصاف حضور داشت، اما در لیست قالیباف (شانا) حضور نداشت. همین مساله نشان می دهد این دوره هم هواداران جریان اصولگرایی به لیست اصلی اصولگرایان اعتماد نکردند. آرای نوباوه در این دوره نسبت به دور قبل رشد را نشان می دهد. او در مرحله اول 197 هزار رای کسب کرده بود، اما این دور توانست 271 هزار رای از آن خود کند. نفر دوم محمد سراج بود که باز در لیست ها اشتراک داشت؛ او هم در لیست شانا قرار داشت و هم در لیست امنا. عموم افرادی که به صورت اختصاصی در لیست ها حضور داشتند، رای نیاوردند. از لیست شانا، سعید آجورلو، حسن خجسته، علی اصغر پورمحمدی، حسین زاده بحرینی، فاطمه قاسم پور و رضوانی که به صورت اختصاصی در لیست قرار داشتند، رای نیاوردند. اما افرادی مانند سلیمی، روح الامینی، صمصامی، محمودی که در لیست های دیگر حضور داشتند توانستند وارد مجلس شوند. وضعیت در لیست های دیگر هم تقریبا به همین ترتیب بود با یک تفاوت عمده؛ اینکه سرلیست امنا شکست خورد و سرلیست مصاف پیروز شد. شکست سیدنظام الدین موسوی به عنوان سرلیست امنا، پیام روشنی داشت به این مفهوم که اگر مصافی ها در مرحله اول توانسته بودند جریان قالیباف را حذف کنند، چه دلیلی دارد که نتوانند در انتخابات و رقابت ریاست جمهوری کاندیدای خود را به مجلس بفرستند؟! این جریان در حوزه سیاست از مخالفان جریان اصلاحات، اعتدال گرایان و برجامیون و اصولگرایان شانا ست. با جریان راست سنتی در حالت صلح به سر می برد. در حوزه اجتماعی از مخالفان حضور زنان در ورزشگاه، مدافع مسدودسازی فضای مجازی و همچنین تذکرات خیابانی در حوزه حجاب است. این تحولات پایگاه رای اصولگرایی را با تفکیک هایی مواجه ساخته است. تفکیک هایی که به تردید در رای به یک کاندیدای اصولگرا صرفا به دلیل اصولگرا بودنش منتهی شده و احتمالا از این به بعد نیز منتهی خواهد شد.

در تحلیل وضعیت جامعه از منظر مشارکت در انتخابات با سه گروه عمده رو به رو هستیم. گروه اول کسانی هستند که از اساس در انتخابات مشارکت نکرده و حتی تاکید داشتند که نباید در انتخابات شرکت کرد. به غیر از کسانی که از اساس به دلیل تمایل برای تغییر حکومت و براندازی نظام فعلی در انتخابات شرکت نمی کنند، مابقی این گروه با رای ندادن نوعی از اعتراض را نمایش دادند. اعتراض به رخدادهای پاییز 1400، شرایط اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی یا ناامیدی از امکان تغییر شرایط کشور از طریق تغییر دولت یا حتی ابهام در میزان اختیارات رییس دولت برای حل بحران های کشور. همان طور که محمدجواد ظریف و محمدجواد آذری جهرمی دو وزیر دولت روحانی که حالا بال چپ و راست مسعود پزشکیان در ایام انتخابات شده اند نیز تاکید کردند رای ندادن گروهی که دلخور هستند به حق است و این دلخوری قابل فهم و درک است. رخدادهای پاییز 1401، برخی از مواجهه ها با این رخدادها، شرایط اقتصادی و اجتماعی و سیاسی و ارزیابی آنها از دو دولت منتسب به اصلاح طلبان این جمع بندی را برای این گروه رقم زده است که تمایلی برای شرکت در انتخابات ندارند یا امیدی به امکان تغییر از طریق صندوق رای ندارند. مساله اصلی برای ستاد پزشکیان و همراهان اقناع این گروه تا هر اندازه ممکن برای حضور در پای صندوق رای است. تردیدی نیست که این گروه اگر از اصل مساله رای دادن یا ندادن عبور کند، به مسعود پزشکیان رای خواهد داد. اینها همان گروهی هستند که روز گذشته نیز محمدجواد ظریف خطاب به آنها گفته است: پیام تان را دادید و 60درصد رای ندادید، این درباره گذشته بود. دم تان هم گرم اما این جمعه بیایید و به «آینده» رای بدهید.

گروه دوم بدنه رای فعلی مسعود پزشکیان است که در دور نخست نیز به او رای داده است. حفظ این بدنه رای، ممانعت از دلخوری یا ناامیدی آنها و تشویق به تکرار رای شان به او نکته مهم دوم و کار بسیار مهمی است که باید صورت گیرد.

گروه سوم بخشی از آرای کاندیداهایی است که از راهیابی به دور نهایی رقابت باز مانده اند. اگرچه در یک حالت کلی تصور می شود که رای کاندیداهای اصولگرایی که از حضور در دور دوم باز مانده اند باید به صورت تمام و کمال و یکسره به سبد رای کاندیدای اصولگرای حاضر در رقابت با مسعود پزشکیان برود اما تحلیل شرایط موجود نشان می دهد این تصور بسیار دقیق است و پتانسیل هایی برای جذب این رای به سمت پزشکیان وجود دارد. حتی اگر این رای نه از سر تایید پزشکیان که از دلخوری با تفاوت دیدگاه های جدی برخی از رای دهندگان اصولگرا با رویکرد و برنامه های کاندیدای اصولگرای فعلی باشد.

تجمیع رای این سه گروه یا تجمیع آرای گروه دوم و بخش هایی از گروه سوم می تواند پزشکیان را در مرداد 1403 به ساختمان پاستور بفرستد.