دنیای اقتصاد-گروه فرهنگ و هنر : نیم قرن از چاپ آخرین جلد فرهنگ دهخدا گذشت. فرهنگ واژگانی که در تمام این سال ها، دستیار دقیق و دانای ایرانیان برای معنا کردن واژه های دور و نزدیک فارسی بوده است. آن سال های دور در 40 جلد کتاب و امروزه در بستر وب. حتما شما هم دست کم تجربه جست وجوی معنای یک واژه در گوگل را دارید و به احتمال بسیار زیاد، در فهرست نتایج روی لینک مربوط به واژه نامه دهخدا کلیک کرده اید. فرهنگ واژگانی که حالا بدل به معروف ترین سند زبان فارسی در معنای واژگان شده است. «فرهنگ دهخدا در مجموع 40 مجلد است با بیش از 26هزار صفحه به قطع 34 در 21 سانتی متر و هر صفحه 3 ستون با حروف ریز دارد. در این فرهنگ 400هزار عنوان هست البته این دایره المعارف به صورت الفبایی است و تعداد مجلدات از نظر صفحه با هم برابر نیستند...»در نیمه نخست تیرماه 1354 تالیف لغت نامه دهخدا پس از چهل سال به اتمام رسید و یک سال پس از آن آخرین جلدش منتشر شد و در دسترس قرار گرفت.

موسسه لغت نامه دهخدا نخستین سازمان در ایران بود که برای تالیف فرهنگ لغت یا واژه نامه تاسیس شد. کار این سازمان در دی ماه سال 1324 حدود 30 سال پس از آنکه علامه علی اکبر دهخدا طرح تالیف لغت نامه را ریخت، با تصویب مجلس شورای ملی، در خانه شخصی او واقع در خیابان ایرانشهر تهران آغاز شد. در سال 1334 وقتی دهخدا چشم از جهان فروبست، سازمان لغت نامه او از خانه شخصی اش به دو اتاق در کنار عمارت مجلس در میدان بهارستان انتقال یافت.

دهخدا وصیت کرده بود که پس از مرگش دکتر محمد معین سرپرستی موسسه را بر عهده گیرد. او در وصیت نامه اش نوشت: «به ورثه خود وصیت می کنم که تمام فیش های چاپ نشده لغت نامه را که ظاهرا بیش از یک میلیون است از الف تا یاء نوشته شده و یقینا یک کلمه دیگر به آن نمی توان افزود، به عزیزترین دوستان من آقای معین بدهند که مثل سابق به چاپ برسد و این زحمتی است جانکاه که اقلا معادل نصف تالیف است.»

دکتر سیدمحمد دبیرسیاقی و دکتر سیدجعفر شهیدی از جمله بزرگانی بودند که در ادامه راه دهخدا دکتر معین را یاری کردند. همچنین بدیع الزمان فروزانفر، احمد بهمنیار، جلال همایی، ذبیح الله صفا و بسیاری دیگر از شخصیت های ادبی دانشگاهی پیش و پس از درگذشت دهخدا جزو همراهان این پروژه عظیم بودند.

خبر آنلاین در گزارشی نوشته است: «ساختمان موسسه در آذرماه 1336 بنابر مصوبه مجلس شورای ملی با بودجه پیش بینی شده به دانشکده ادبیات دانشگاه تهران منتقل شد و اعضای آن نیز در ساختمان نگارستان در میدان بهارستان مشغول به کار شدند. در سال 1353 شادروان دکتر محمود افشار، ساختمانی در محل موقوفات خود به این موسسه اهدا کرد. از سال 1383 اعضا و کارکنان موسسه در ساختمان بزرگی که توسط دانشگاه تهران در محل موقوفات دکتر محمود افشار ساخته شد استقرار یافتند و از سال 1386 با هدف وحدت علمی، اداری و مکانی، موسسه لغت نامه دهخدا و مرکز بین المللی آموزش زبان فارسی در هم ادغام شدند و با تصویب هیات رئیسه دانشگاه تهران این دو نهاد تحت عنوان واحد موسسه لغت نامه دهخدا و مرکز بین الملی آموزش زبان فارسی به فعالیت خود ادامه دادند.»

مسعود برزین، مشاور وقت دانشگاه تهران که اطلاعات جالبی از تالیف لغت نامه داشت، در تیرماه 54 درباره نحوه تالیف و چاپ مجلدات مختلف لغت نامه دهخدا در روزنامه اطلاعات این طور روایت کرده است: «دهخدا چهل سال از عمر خویش را صرف تالیف لغت نامه کرد منتهی در سال های آخر عمر استاد دهخدا گروهی از فضلا و دانشمندان و استادان دانشگاه تهران با او همکاری کردند به این منظور که هرچه زودتر لغت نامه تالیف و منتشر شود. اولین جلد لغت نامه دهخدا در سال 1319 چاپ شد ولی بعد از واقعه سوم شهریور(اشغال ایران توسط نیروهای شوروی و انگلیس در سال 1320)، مشکلات داخلی چاپ جلد دوم لغت نامه را پنج سال به تاخیر انداخت. بعد در بیست وپنجم دی ماه 1324 طرحی به پیشنهاد مرحوم دکتر عبدالحمید زنگنه نماینده وقت مجلس شورای ملی با امضای 24 تن از نمایندگان به قید فوریت تقدیم مجلس شد و ماده واحده ای به تصویب رسید که فرهنگ دهخدا در چاپخانه مجلس و به هزینه مجلس به چاپ رسد و در اسفند همان سال ماده واحده دیگری از طرف مجلس تصویب و بودجه چاپ فرهنگ دهخدا از محل صرفه جویی تعیین شد.

در آغاز کار، چاپخانه مجلس شورای ملی عهده دار چاپ لغت نامه بود بعدها سازمان لغت نامه به دانشگاه تهران منتقل شد و از سال 1336 کلیه کارهای مربوط به فرهنگ دهخدا به عهده دانشگاه تهران گذاشته شد که از آن پس مرتبا تالیف و چاپ شده است...»

نحوه کار تالیف لغت نامه دهخدا به این ترتیب بود که در مرحله نخست پژوهشگران همه متون فارسی اعم از نثر یا نظم را مطالعه و علامت گذاری می کردند. آنها همچنین متون غیرفارسی مربوط به زبان فارسی را نیز می خواندند و قسمت های لازم را به فارسی برمی گرداندند.

مرحله دوم تهیه فیش یا برگه هایی کوچک بود که توسط دانشجویان انجام می گرفت. گفته می شود که تعداد این فیش ها به سه میلیون عدد رسید و همین نشان از عظمت کار داشت.

مرحله آخر تالیف لغت نامه از روی فیش ها بود به این معنی که برای هر لغت یا عنوان متنی تهیه و شواهدی ذکر می شد؛ مثلا واژه «درود» نخستین بار در کتاب چه نویسنده ای آمده و چه معنایی داشته است و بعد از چند قرن کدام نویسنده همین لغت را با چه معنی و مفهوم جدیدی به کار برده است. در مورد اشعار نیز همین طور رفتار می شد.

روزنامه اطلاعات در گزارشی درباره مشخصات فیزیکی و وضعیت لغت نامه دهخدا در پایان تالیف آن نوشته است: فرهنگ دهخدا در مجموع 40 مجلد است با بیش از 26هزار صفحه به قطع 34 در 21 سانتی متر و هر صفحه 3 ستون با حروف ریز دارد. در این فرهنگ 400هزار عنوان هست البته این دایره المعارف به صورت الفبایی است و تعداد مجلدات از نظر صفحه با هم برابر نیستند مثلا حرف «ع» یا «غ» خیلی کوچک تر از حرف «الف» یا حرف «ب» است. دانشگاه تهران تالیف و چاپ این لغت نامه را یکی از بزرگ ترین خدمات و هدایای خود به ادب فارسی می داند. در طول این مدت طولانی که لغت نامه دهخدا به تدریج به چاپ می رسید مجلدات آن چه به صورت مبادله و چه به صورت فروشی به تعداد زیادی از کتابخانه های بزرگ دنیا و مراکز علمی و ادبی جهان فرستاده شد که اکنون در حدود 77 کتابخانه در 19 کشور جهان لغت نامه علامه کبیر مورد استفاده علاقه مندان است.

درباره اینکه این بزرگ ترین واژه نامه فارسی چقدر خرج برداشت هم روزنامه اطلاعات در دهم تیر 1354 در مطلبی به مناسبت پایان تالیف آن نوشت: «هزینه کل تالیف لغت نامه دهخدا کمتر از 9میلیون تومان در بیش تر از ربع قرن بوده است که از این مبلغ تا به حال 2میلیون تومان آن به صورت فروش لغت نامه بازگشت داشته و یک میلیون تومان آن صرف خرید کتاب و وسایل کار شده است. در حقیقت در طول این 35 سال 6میلیون تومان برای حق تالیف، ترجمه و دستمزد پرداخت شده است.»