حسن خلف

مطالعه استعاره یکی از کانونی ترین محورهای نقد ادبی است که از دیرباز توجه ناقدان را به خود معطوف داشته است و درباره نقش و کارکرد آن سخن-های بسیاری گفته شده است. از جمله کارکردهایی که ناقدان برای این فن زبانی ذکر کرده اند این است که مفاهیمی را که به سادگی قابل ادراک نیستند، در ذهن مخاطب مجسم می نماید و آن را به سان تصویر پویا در پیش چشم خوانند ترسیم می نماید. این پژوهش می کوشد تا به تکیه بر روش توصیفی - تحلیلی این جنبه از کارکردهای استعاره را در صحیفه سجادیه بررسی و تبیین نماید. به همین منظور، نخست ادبیات دعا و سبک نگارش صحیفه سجادیه به صورت اجمالی مورد بررسی قرار می گیرد. سپس ضمن بررسی جایگاه استعاره در حوزه نقد ادبی و کارکرد آن، به تحلیل گوشه ای از استعاره های صحیفه سجادیه و نقش بارز آن در تصویر مفاهیم طبیعی، مفاهیم انتزاعی و مفاهیم دینی بپردازیم. یافته ها نشان می دهد که امام سجاد در صحیفه سجادیه، استعاره را نه فقط برای زیبا ساختن کلام خود، بلکه برای محسوس و عینی جلوه دادن کلام تحت تاثیر قرار دادن ذهن شنونده به کار گرفته است.

لقد تباینت آراء اهل العلم حول دلاله الاعداد فی القرآن الکریم، فمنهم شهاب الدین بن إدریس الذی ینکر ان تخرج اسماء الاعداد من معناها الاصلی إلی المعنی المجازی، والبعض الآخر یوافق علی ان یکون بعض الاعداد مثل السبع والسبعین والالف دالا علی المعنی المجازی فیقولون عن هذه الاعداد: المراد بها التکثیر دون التحدید. نحن فی هذا البحث المتواضع، وفقا للمنهج الوصفی – التحلیلی، سعینا إلی تاصیل الفکره الثانیه، حیث تحدثنا عن الدلاله المجازیه والکنائیه للاعداد الاصلیه التی استخدمت فی القرآن الکریم للدلاله علی معنی الکثره فتقصینا شواهدها المتعدده، فتوصلنا إلی هذه ال ان اعداد «سبع»، «عشر»، «سبعین»، «سبعمائه»، «الف» و «خمسین الف» التی إستعملها القرآن الکریم فی بعض الآیات، لیس المراد بها حقیقه تلک الاعداد، بل یکون المراد منها الکثره والمبالغه من غیر حصر؛ لانه إن کان المراد بهذه الاعداد حقیقتها بحیث لا یزید ولا ینقص، یسبب التناقض بین الآیات، بعضها مع بعض.

در میان آثار به جامانده از معصومین (ع)، نیایش های امام سجاد (ع) به لحاظ سبک و اسلوب بیان از دیگر آثار متمایز است. امام سجاد با ارائه کتاب صحیفه، باب تازه ای از ادبیات موسوم به ادب دعا را گشودند که به لحاظ ادبی از نمونه های برجسته و زیبای متون عربی به شمار می رود. تشبیه ها، استعاره ها و کنایه هایی که در این کتاب آمده، تصویرهای هنری زیبایی را به ارمغان آورده است که نشانگر اهمیت بارز این صنایع ادبی نزد آن حضرت است. همچنین استعمال برخی صنایع بدیعی ازجمله سجع، جناس، حسن نسق و... نوعی ایقاع و موسیقی درونی به کلام امام بخشیده است که بیش ازپیش به زیبایی متن و تاثیر آن بر مخاطب می افزاید.
این مقاله در پی آن است تا با رویکرد بلاغی به نقد و تحلیل زیبایی شناختی این صنایع در دعاهای 23، 24 و 25 صحیفه سجادیه بپردازد. روش کار در این پژوهش، توصیفی تحلیلی است و درصدد است تا به تحلیل و تبیین جلوه های زیبایی صنایع بیانی و برخی از صنایع بدیعی بپردازد که در تولید موسیقی درونی متن موثرند.

یکی از مضامین شعری که تقریبا در همه دوره های تاریخ ادب عربی حضوری چشمگیر داشته، خمریه سرایی است. در طی قرن چهارم و پنجم هجری، در سرزمین خراسان بزرگ، شاعران زیادی به زبان عربی شعر می سرودند که با مطالعه اشعار آن ها به راحتی می توان دریافت که خمریه سرایی در میان آن ها رشد بسیار چشمگیری داشته است. آنان در خمریات خود، بسیاری از جزئیات شراب را از جمله رنگ، بو، طعم، جام شراب، ساقی، و تاثیر شراب در روح و روان باده نوش با ظرافتی خاص بیان کرده اند که این امر بیانگر جایگاه خاص خمر (شراب) و خمریه سرایی و رواج زیاد آن در میان شاعران این سرزمین است؛ اما این رشد و گسترش به لحاظ کمیت بوده، نه کیفیت؛ زیرا آن ها در این نوع از اشعارشان، معانی جدیدی را به خمریات شاعران پیش از خود (اعشی، اخطل و ابونواس) نیفزوده اند؛ بلکه همان معانی را در لباسی از صنایع ادبی همچون تشبیه، استعاره، جناس و رد العجز علی الصدر عرضه کرده اند.

قرآن کریم منشوری آسمانی است که سرشار از جلوه هایی زیبا، جذاب و پویاست؛ یکی از این جلوه ها، صحنه ها و تصویرهای هنری شگرف و نفیس آن است که هر یک به روشنی، پرده از جمال خالق همه زیبایی ها بر می دارد. این مصحف شریف با به کارگیری یک رشته الفاظ و تعابیر ظاهرا ساده، گاه صحنه هایی باشکوه و تصاویری زیبا ارائه می دهد که می تواند ضمن برانگیختن احساسات و عواطف آدمی، عقل و اندیشه وی را نیز به تکاپو وا دارد؛ این الفاظ و تعابیر چنان زنده و تاثیرگذار است که انسان به جای آن که خود را در مقام خواننده الفاظ بیابد؛ خود را بیننده تابلوها و صحنه هایی زنده و سرشار از حرکت و پویایی می یابد. آن چه سبب پیدایش این تصاویر هنری در قرآن کریم شده است از یک سو کار رفت برخی فنون بلاغی از جمله: استعاره، کنایه تشخیص و تجسیم (مجسم سازی) است و از سویی دیگر حاصل ترکیب عناصری همچون تقابل صحنه ها، محاوره و گفت و گو و غیره. این پ‍ژوهش بر آن است تا ضمن بررسی مفهوم تصاویر هنری و مصادر آن، به تحلیل زیبایی شناختی این تصاویر در سوره فصلت بپردازد.

مرثیه سرایی یکی از انواع ادب غنایی است که از دیرباز حضور گسترده خود را در دیوان های شعری ادب عربی و فارسی تثبیت کرده است. این نوع ادبی که غالبا منحصر به بیان مناقب و فضائل متوفی است، شعرای زیادی را در ادبیات این دو قوم به خود دیده است. از جمله این شعرا، ابن رومی و خاقانی هستند که به سبب از دست دادن فرزندان خود، در برخی از مضامین شعری مشترک هستند. یکی از این مضامین، مرثیه هایی است که این دو شاعر در سوگ فرزندان خود سروده اند. سوگواری های ابن رومی و خاقانی با توجه به موضوعات مشترکی مانند شکوه از روزگار، بیان خاطرات متوفی، دوری گزیدن از شادی به سبب از دست دادن فرزند، ناامیدی، توصیف سنگدلی پدر و توصیف لحظات بیماری متوفی، امکان مقایسه و بررسی تطبیقی را دارند. نگارندگان بر این باورند که ابن رومی در به تصویر کشیدن این موضوعات از خاقانی موفق تر بوده است؛ زیرا او در گزینش واژگان با طبع و سرشت خود همگام بوده و هیچ-گاه خود را به تکلف نیفکنده است. به همین دلیل شعر او از صداقت عاطفه برخوردار است. اما در مقابل، خاقانی گاه با استعمال واژگانی هم چون طرب، چنگ و بربط که تناسبی با مرثیه ندارند و گاه با تشبی هات متکلفانه از ارزش هنری مرثیه خود کاسته است.
روش تحقیق در این مقاله توصیفی - تحلیلی است. این جستار بر آن است تا ضمن تبیین و تشریح موضوعات مشترک در مرثیه های ابن رومی و خاقانی، به نقد و بررسی تطبیقی سبک و اسلوب هنری سوگنامه های این دو بپردازد.