فهرست مطالب فریده محسنی هنجنی

روانشناسی مثبتگرا یکی از جدیدترین گرایشهای علم روانشناسی است که با تمرکز بر استعدادها و توانمندیها و ارزشهای منحصربفرد انسانی، به دنبال ارتقای سلامت و بهبود کیفیت زندگی است و با شناخت و طبقه بندی قابلیتها و فضیلتها و کشف زوایای پنهان وجودی انسان، او را در بهره گیری از نیروهای نهفته درون و برون یاری میکند. روانشناسی مثبتگرا مفاهیمی همچون خرد، عشق، مهرورزی و نوع دوستی، شادکامی، بردباری، خوشبینی، و امید را در بر میگیرد و در تثبیت و تعمیم آنها میکوشد. ادبیات فارسی نیز همواره مفاهیمی از این دست را در خود پرورانده و ارایه داده است. صایب تبریزی یکی از شاعرانی است که در آثار خود به این موضوعات نیز پرداخته است. بر این اساس هدف این پژوهش بررسی مولفه های روانشناسی مثبت نگر و همسویی آنها در غزلیات صایب تبریزی با هدف ادغام آرای روانشناسی نوین با نظریات روانشناسی اصیل موجود در فرهنگ خودی است.

این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی و ارایه نمودار دایره ای انجام گرفته است. در راستای هدف پژوهش، به بررسی غزلیات شش جلدی صایب تبریزی به تصحیح محمد قهرمان (1364)، انتشارات علمی و فرهنگی پرداخته شده است.

در پایان بررسی غزلیات صایب و شرح و تفاسیر آن و تبیین مولفه های روانشناسی مثبت نگر، مضامینی که دقیقا با این مولفه ها همخوانی دارند، تحلیل شده و مشخص گشت میان مفاهیم روانشناسی مثبت نگر سلیگمن و این مفاهیم در غزلیات صایب تا حد زیادی همسویی وجود دارد. بسامد این فضیلتهای ششگانه در اندیشه و کلام او بترتیب عبارتند از: انسانیت (33 درصد)، تعالی و معنویت (20 درصد)، عدالت (15 درصد)، شجاعت (12 درصد)، خرد و دانش (10 درصد)، و میانه روی (10 درصد).

براساس یافته های پژوهش حاضر میتوان نتیجه گرفت آنچه امروزه اندیشمندان غرب تحت عنوان روانشناسی مثبتگرا ارایه کرده اند، در آثار ادبی ایران زمین، از جمله غزلیات صایب تبریزی، با شواهدی دلکشتر و زیباتر دیده میشود، که با انسجام و استفاده روزمره از مفاهیم آن اشعار میتوان، بصورت کاربردی از آثار روحی و روانی آن بهره مند شد. در واقع نتایج به دست آمده نشان میدهد بسیاری از دانشهای مدرن که ریشه آنها در تمدن نوپای غرب جستجو میشود، قرنها پیش در گنجینه فرهنگ اسلامی- ایرانی موجود بوده است.

در پژوهش حاضر بر اساس نظریه معنادرمانی فرانکل به تحلیل مفهوم معنی و شوق زندگی در مثنوی معنوی پرداخته می شود. روش تحقیق توصیفی - تحلیلی و از نوع کتابخانه ای است. در این پژوهش مولفه های رنج، تحمل پذیری، مسیولیت پذیری، عشق و دین داری نظریه فرانکل در مثنوی معنوی تبیین و تفسیر شده است. در روان شناسی معنی گرای فرانکل و تعالیم عملی عرفان مولانا به رنج و سختی با دید مثبت نگریسته می شود و هردو استقامت و تحمل را در برابر مصایب و مصاعب عامل پختگی و وسیله کمال انسان می دانند.دیگر مولفه معنادرمانی فرانکل عشق است که به زندگی معنا و شوق می بخشد. از رهگذر نگاه عارفانه فرانکل و مولوی به عشق، زندگی هدفی والا می یابد و از مادیات و ظواهر عالم مادی فراتر می رود، فرد به تهی بودن و بی مقداری خویش در برابر ذات الهی پی می برد و در دریای لایزال او محو می شود تا به جاودانگی ابدی برسد. معنادرمانی و عرفان جز با دین داری با عشق الهی میسر نمی شود و تجربه درک خدا تنها از راه شهود و قلب ممکن است.

از قاموس بیکران شعر و ادب فارسی، با تمامی تلاشهایی که محققان متعدد مبذول داشته اند، هنوز بسیاری از آثار مورد توجه قرار نگرفته است و برای پژوهشگران فرصت شناسایی و تامل در آثار زیادی پیش رو قرار دارد. یکی از شاعران زبردست دوره صفوی که متاسفانه آثارش از دیده محققان مغفول مانده است، میر والهی قمی است که با توجه به استعدادی که در عرصه های مختلف از خود نشان داده است، شایسته و بایسته است که آثارش مورد مداقه قرار گیرد. میر والهی قمی که در نیمه دوم قرن دهم و ربع اول قرن یازدهم هجری میزیست، از جمله شاعران، تصنیف سازان و موسیقی دانان توانمند دوره صفویه و از سادات قم بشمار میاید که باید آثارش را در قلمرو ادبی سبک هندی مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. از جمله آثار وی دیوان اشعار است که قصاید، غزلیات، ترجیع و ترکیب بند، مثنوی، هجویات، رباعیات، قطعات و ماده تاریخ را در بر میگیرد و در مجموع شش هزار بیت دارد که بخش عمده ای از آن را قصاید و غزلیات تشکیل میدهد. در این مقال سعی بر آن است که پس از توصیف مختصری درباره دوره مربوطه، در وهله نخست به شخصیت میر والهی قمی و در گام دوم به واکاوی دیوان وی بر اساس نسخه های چهارگانه جدید پرداخته شود تا از این طریق جایگاه و مرتبه شعری این شاعر بزرگ دوره صفویه که تا به اکنون تحقیقات درخور توجهی درباره وی صورت نگرفته است، شناسانده شود.

مولانا در آموزه‌های عرفانی خویش، همه ابعاد شخصیت انسان را مورد توجه قرار داده است و برای هریک از بیماری‌های ذهنی و روانی او راهکار ارایه می‌کند. یکی از بیماری‌های ذهنی‌وهمی که او در مثنوی معنوی به آن پرداخته شده، ترس است. مفهوم ترس از نگاه کل‌نگر او، به دو نوع ترس مذموم و ممدوح تقسیم می‌شود؛ ترس مذموم که مورد نظر ماست از من دروغین و کاذب ناشی می‌شود؛ هرچند مولوی ترس را معمار اصلاح جهان مادی و در جای خود مفید می‌داند. راهکارهایی که برای مقابله و رهایی از ترس‌های مذموم که برخی از زمینه‌های فکری ایجادگر آن ترس از مرگ، غم غربت و تنهایی وجودی، ترس از قضا و مشیت، ترس از شر اضداد، ترس از اختیار و آزادی انتخاب، ترس از گناه و... است، از نگاه تیزبین او رویکرد به دین و مذهب، توبه، توکل و تسلیم، یافتن من حقیقی (گنج درون)، ترک فرافکنی، پذیرش تعارضات درونی و استفاده از موهبات آن، هیچ نخواستن در سایه فقر و فنای عرفانی، آشنای با سازوکارهای گناه در جهت رشد و تعالی و... است. پژوهش حاضر به‌صورت توصیفی‌تحلیلی و با ابزار کتابخانه‌ای انجام شده است. در این جستار از آنجایی که مقوله ترس به حوزه روان‌شناسی نیز مرتبط می‌شود و مولوی از قرن‌ها پیش از روان‌شناسان امروز به ارایه مفاهیم درمانی (هرچند بار رویکرد و اهدافی متفاوت) پرداخته است، (غیر از دیدگاه روان‌شناسی تحلیلی کارل گوستاو یونگ) از روان‌شناسان انسان‌گرا و وجودگرایی مثل رولومی، اریک فروم، ویکتور فرانکل، اروین یالوم، ابراهام مزلو، سورن کرکگور، کارن هورنای و... استفاده می‌شود تا هم به غنا و گستردگی این مفاهیم بیفزاییم و هم به اثبات این مهم که مولوی قرن‌ها پیش از روان‌شناسی امروز به مفاهیم و سازوکارهایی برای مقابله با ترس دست یافته که می‌تواند از خلال قصه‌های مثنوی به‌طور آشکار و یا ضمنی مورد استفاده آیندگان قرار بگیرد؛ لذا آموزه‌های پیشینیان ادب و عرفان ایرانی را نباید دست‌کم گرفت.

بسیاری از متون عرفانی علاوه بر جنبه های عرفانی و صوفیانه از وجوهی از جمله علم کلام قابل بررسی اند؛ اماعرفای برجسته اسلامی گاهی دیدگاه های کلامی و حتی فلسفی خود را نیز با تاویلات و مشرب عرفانی در آثار خود بازگو کرده اند که دست یابی به آنها، ارزیابی دقیق آراء عرفانی را کامل تر خواهد کرد. از عرفای تاثیرگذاری که بسیاری از آراء کلامی و فلسفی را در آثار خویش بانگاهی عرفانی تعبیر کرده، عین القضات همدانی (525-492) بوده است. نگارنده درمقاله حاضر، در صدد است با روش توصیفی- تحلیلی پس از مباحث مقدماتی، به بعضی از دیدگاه های کلامی عین القضات در کتاب تمهیدات در ضمن مقایسه متکلمان اسلامی، جایگاه اندیشه های کلامی او را در عرفان نشان دهد و حتی المقدور به این سوال پاسخ دهد که عین القضات برکدام مذهب کلامی بوده وکدام آراء و اندیشه های کلامی او با تاویلات عرفانی آمیخته است؟ و به این نتیجه دست یابد که در عرفان اسلامی در بسیاری از موارد کلام و عرفان نه تنها متمایز از هم قابل تفسیر نیستند بلکه تآویلات عرفانی چاشنی تازه ای به کلام داده است.