دکتر محمد علی نوری خوشرودباری

مرزبان نامه کتابی است مشتمل بر حکایت ها و تمثیل ها که مرزبان آن را به زبان قدیم تبرستان نوشت. در سال 598 ه.ق. محمدبن غازی ملطیوی و در نیمه نخست قرن هفتم، سعدالدین وراوینی آن را به فارسی برگرداندند و یکی از مهم ترین آثار ادب فارسی ساختند. اثری که با وجود ارزش و شهرت فراوان، همچنان در هویت نگارنده آن جای تردید است؛ عنصرالمعالی کیکاوس، صاحب قابوس نامه و ابن اسفندیار، صاحب تاریخ تبرستان، مولف مرزبان نامه را «مرزبان بن رستم بن شروین» می دانند اما سعدالدین وراوینی، مولف آن را «مرزبان بن شروین» ذکر می کند که داعیه سلطنت نداشت اما پدرش شروین همان پادشاه پنجم باوندیه کیوسیه است. قدما و متاخرین نیز هریک نظراتی در این باب داده اند. پژوهش حاضر که به روش کتابخانه ای انجام شده، پس از تحلیل و نقد نظریات مطرح شده، با استناد به منابع تاریخ تبرستان به اثبات می رساند که گفته وراوینی در ذکر نام مولف مرزبان نامه درست است؛ نه قول عنصرالمعالی کیکاوس و ابن اسفندیار.

دروج (دروغ) در نظر ایرانیان قبل از اسلام، بسیار ناپسند و زشت بوده است تا جایی که آن را یکی از دستیاران اهریمن می پنداشته و گاهی نیز دروج را خود اهریمن و دیو تصور می کرده اند. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی به ریشه یابی واژه «دروج» در زبان اوستایی می پردازد و با ژرف کاوی در ساختار واژگانی از یک سو، و کنکاش در مفاهیم تطبیقی، از سوی دیگر می کوشد تا صورتی دیگرگونه را از طرح مسئله به دست دهد. از این منظر، دروج در جایگاه یک مفهوم اهریمنی در گستره گسست های گفتمانی، با ایزدبانوان دوران پیشاآرایی مورد قیاس و سنجش قرار می گیرد و با تامل در خویشکاری های الهه های باستانی؛ نظیر میترا، آناهیتا و... سعی می شود تا دیگرگونی های معنایی و زبانی این مفهوم اهریمنی (دروج) توصیف شود. تکیه اصلی در این پژوهش بر تثبیت و تایید چیستی مادینه دروج است. با توجه به ویژگی زن سالاری بدوی و ایزدبانوان باستانی، جنبه مادینگی دروج استنتاج می شود. بررسی های به عمل آمده نیز نشان می دهد که صورت های کهن الگوهای مادینه در آیین مزدیسنا، از سویی دچار محدودیت و تغییر ماهیتی شده و از سوی دیگر، کهن الگوهای مادینه ای که با مبانی آیین مزداپرستی در تقابل بوده، به صورت موجودات اهریمنی، تجلی یافته اند. دروج یکی از این موجودات است.

سراج‌الدین قمری آملی شاعر قصیده‌سرای نیمه دوم قرن ششم و اوایل هفتم هجری قمری است. دیوان شعر او را یدالله شکری تصحیح کرده است. مصحح دیوان بر آن است که قمری چون ناصرخسرو و سنایی، دو دوره زندگی داشته است؛ در آغاز کار شاعری تا میان‌سالی، بی‌بندوبار و می‌گسار و بدزبان بوده است؛ اما پس از آن توبه کرده و به زهد و پارسایی روی آورده است؛ اما بنابر اشعار دیوان وی این ادعا درست نیست. این مقاله در پی آن است که به روش کتابخانه‌ای و با استناد به ابیات قمری روشن کند داوری یدالله شکری نادرست است و قمری تا پایان زندگی خود، شاعری مداح بوده است. او حتی در کهن‌سالی نیز با پادشاهان، وزیران و بزرگان در ارتباط بود و در شعر خود به ستایش آنها می‌پرداخت و صله‌هایی چون می، پوستین، برنج، گاو و... درخواست می‌کرد.

در اکثر کتاب های بدیعی، لف و نشر را به مرتب و نامرتب یا مشوش تقسیم کرده اند. در پاره ای از این کتاب ها، لف و نشر مشوش به معکوس و مختلط هم دسته بندی شده است. روح الله هادی هم از دید رابطه موجود بین لف ها و نشرها به تقسیم بندی دیگری دست یازیده و به اقسامی مثل «مفعول و فعل»، «فاعل و فعل»، «مشبه و مشبه به» و... قایل شده است. این مقاله، دسته بندی جدیدی از لف و نشر ارائه داده است. مبنای این تقسیم بندی، دسته و تعداد است؛ یعنی شاعر، لف و نشر را در چند دسته سامان دهی کرده و هر دسته، چند عضو دارد یا چندتایی است. شاخه های این تقسیم بندی زیاد است که از ساده ترین آن ها، یعنی دو دسته دوتایی شروع می شود و به تعداد آن ها یا تعداد اعضای هر دسته، افزوده می شود.

 اگر بخواهیم عناصر ششگانه شعر (زبان، عاطفه، موسیقی، پیام، ساختمان و تخیل) را برای سروده های مخصوص کودک و نوجوان اولویت بندی کنیم، بی گمان عنصر موسیقی رتبه اول را حائز خواهدشد؛ چرا که عنصر یادشده اثرگذارترین عنصر بر روان کودک و نوجوان است. موسیقی شعر به چهار قسمت بیرونی، کناری، درونی و معنوی تقسیم می شود. موسیقی بیرونی به وزن شعر می پردازد، موسیقی کناری به قافیه و ردیف، موسیقی درونی به بدیع لفظی و موسیقی معنوی به بدیع معنوی. این پژوهش بر آن است که موسیقی چهارگانه را در اشعار مربوط به دفاع مقدس در کتاب های فارسی پایه اول تا ششم دبستان بررسی کند. روش پژوهش حاضر، تحلیلی است و پس از بررسی اشعار دفاع مقدس در کتاب های یادشده، به این نتیجه دست یافته است که پاره ای از سروده ها از حیث موسیقی بیرونی فاقد وزن عروضی هستند و این امر، انتخاب مناسبی برای پایه اول و دومابتدایی نیست. از دید موسیقی کناری، اکثر قافیه ها غنی هستند؛اما قافیه های واجد بداهت و تازگی به ندرت به چشم می آیند. از حیث موسیقی درونی و معنوی، پربسامدترین آرایه در سروده های مورد نظر،به ترتیب تکرار و مراعات النظیر هستند.

اگر بخواهیم عناصر شش گانه شعر (زبان، عاطفه، موسیقی، پیام، ساختمان و تخیل) را برای سروده های مخصوص کودک و نوجوان اولویت بندی کنیم، بی گمان عنصر موسیقی رتبه اول را حایز خواهد شد؛ چرا که عنصر یادشده اثرگذارترین عنصر بر روان کودک و نوجوان است. برگشت قافیه در شعر، گوش کودک و نوجوان را تحریک می کند و باعث التذاذ او می شود. برای او شعر بودن کلام با قافیه داشتن مشخص می شود. ردیف هم در افزایش موسیقی شعر کودک و نوجوان تاثیر فوق العاده ای دارد. این پژوهش بر آن است موسیقی کناری را در کتاب فارسی اول دبستان که از حیث آشنایی رسمی کودک با عالم شعر و شاعری اهمیت زیادی دارد، بررسی کند و به محاسن و معایب به کارگیری موسیقی کناری (قافیه و ردیف) در این کتاب بپردازد. روش پژوهش حاضر تحلیلی است و نتایج به دست آمده بیانگر آن است که اشعار این کتاب از حیث انتخاب بعضی از قافیه های غنی، انتخاب ردیف ترکیبی و تخفیفی، نوآوری در آوردن ردیف، آوردن قافیه محجوب، تکرار در محل قافیه و آوردن قافیه بدیعی، دارای حسن است و به دلیل انتخاب بعضی از قافیه های فقیر و عدم انتخاب واژه های قافیه ای که واجد بداهت و تازگی باشند، کاستی و عیب دارد.