فصلی نو، برگی تازه

«نقد ادبی غیر نظری، وجود ندارد». در ورای عینی ترین و عملی ترین شکل های نقد نیز تصورات و دلالت های ضمنی نظری، نهان هستند. هر کنش و مرام «نقدی»، مسبوق به نظریه ای خاص یا ترکیبی از نظریه ها و مبانی، مفاهیم و مفروضات آنهاست. همین سابقه و صبغه «نظری» است که شان و وزن مولفه های درونی / درون بود(1) و یا زمینه ها و عوامل بیرونی را در رویکردهای نقد تعیین می کند. با تامل در نظریه ها و آبشخورهای معرفت-شناختی، فلسفی، جامعه شناختی و گفتمانی آنها می توان دریافت که چرا و چگونه برخی مولفه ها و مفاهیم در شکل ها و ادوار نقد، به عنصر مسلط یا کانونی بدل می شوند و یا از آنها کانونی زدایی می شود. با این همه، سهم و شان مطالعات نظری با پشتوانه های فلسفی، معرفت-شناختی و روش شناختی به نسبت با انبوه مقالات نقد عملی / کاربردی بسیار کم و ناچیز است. مساله دیگر عدم وقوف به نظریه ها و زمینه ها و قواعد کاربست آنهاست. نظریه ها مانند دیگر امور عوالم انسانی؛ از سنخ «امکان» (به معنی سلب ضرورت) هستند؛ یعنی شیوه هایی از دیدن را پیش می نهند و چشم اندازهایی را می گشایند، اما در بسیاری از موارد وجه «امکانی» آنها نادیده گرفته می شود و به مثابه اموری الزام آور و محتوم تلقی می شوند؛ درنتیجه ویژگی های گشودگی، بازبودگی، پویایی و منعطف بودنشان را از دست می دهند. با فسرده شدن نظریه ها در قالب ساختارها، الگوها، نظام ها و تصورات قالبی(2) و در جریان انتزاع و تجرید امور و صفات مشترک از آثار و متون یکه و یگانه، خواه و ناخواه ویژگی ها و تفاوت-های آنها نادیده گرفته می شود. ولع سیستم سازی و الگوپردازی و میل مفرط به ساده سازی «نظریه ها» و کاربردی کردن آنها - به قصد تدریس در ساخت آموزشی موجود در دانشگاه ها - پیوسته با پیامدهای ناخوشایندی چون خلط مفاهیم تخصصی، مغالطات روش شناختی، تقلیل گرایی و تعمیم نابه جا همراه بوده است و گذشته از به راه انداختن بلبشو در میدان نقد و نظریه ادبی، تنوع سرشار متون را به نوعی یکنواختی ملال آور می کشاند. نادیده گرفتن سرشت پویای نظریه ها و انعطاف پذیری الگوها و درعین حال محدودیت ها و زمینه های کاربست آنها (بلایی که بر سر بسیاری از نظریه ها و الگوها در ایران می آید)، منتهی به شکل گیری نقدهای مشابه و قالب گرفته می شود و به هر دوری، موجی از «کاربردهای آسان گیر و آسان طلب» شکل می گیرد؛ به گونه ای که امروز در بسیاری از موارد شاهد فرمول «یک سایز که به همه بخورد»(3) هستیم (بخش عمده ای از نقدهای فرمالیستی، ریخت شناسی و روایت-شناسی داستان ها، نقد هرمنوتیکی و...، به این قانون نانوشته عمل می کنند). با پیش چشم داشتن این مسائل و دغدغه ها و به اعتبار برنامه تخصصی شدن مجلات دانشگاهی و شکل گیری گرایش های مطالعاتی، هیات تحریریه مجله ادب پژوهی پس از مرورگفتمان ها و رویکردهای پژوهشی و بازبینی و سنجش اعتبار و میزان تاثیر مقالات در فضای پژوهشی دانشگاهی و بررسی خلاها و نیازهای این عرصه، مصصم شد تا با بازنگری در راهبرد مجله و درنظر گرفتن تغییرات لازم و مناسب با این هدف، به طور خاص به مقوله نقد و نظریه ادبی و زیر شاخه های آن بپردازد. گرچه درحال حاضر چند مجله و در راس آنها مجله ارجمند «نقد ادبی» (دانشگاه تربیت مدرس) به طرح نظریه و نقد ادبی اهتمام دارند، اما گستردگی و پیچیدگی مسائل این حوزه و شکل گیری وسیع مطالعات میان رشته ای و افزایش چشمگیر مولفان و مقالات، ضرورت گسترش کمی و کیفی مجلات و موسسه های پژوهشی را گوشزد می کند. برای بخش مطالعات زبانی نیز مجله تخصصی دیگری با عنوان زبان های ایرانی در نظر گرفته شده است که با فراهم آمدن مقدمات لازم، راه اندازی خواهد شد. ذیلا فهرست وار به برخی از بایسته های تحقیقاتی مجله نقد و نظریه ادبی اشاره می شود و در شماره های بعدی مفصلا به این محورها پرداخته خواهد شد: - مطالعه درباره پیشینه ها و پشتوانه های فلسفی- معرفت شناختی و متدولوژیک نظریه های ادبی (فلسفه و نظریه ادبی و ادبیات). - معرفی نظریه های ادبی و زمینه های پارادایمی و گفتمانی شکل گیری آنها و جایگاهشان درشبکه نظریه ها (فرا نظریه). - بررسی انتقادی گفتمان های حاکم بر شکل گیری و رواج نقد و نظریه ادبی (گفتمان-شناسی). - بازنگری اصول موضوعه وکلیشه های نقد و نظریه در ایران (فرانقد). - تنقیح مبانی و سازوکارهای نقد چندمنظری و میان رشته ای با تاکید بر مطالعات ادبی در ایران (شناخت مبانی و متدولوژی). - آسیب شناسی سرنوشت مفاهیم و اصطلاحات نقد و نظریه ادبی در ایران (ترمینولوژی). - معرفی نمونه های برتر نقد عینی و انضمامی متون به قلم نظریه پردازان و شارحان نظریه ها. - معرفی نظریه های جدید یا کم تر شناخته شده و بیان قابلیت ها و محدودیت های کاربرد آنها. - بازخوانی متون و مفهوم سازی و تئوریزه کردن داده ها و گزاره های آنها. - نقد روشمند و انضمامی آثار و متون قدیم و جدید.