بررسی و تحلیل مناسبات صفویه و اوزبکان در عصر شاه صفی (1052-1038 ق.)

با تشکیل دولت صفویه در آغاز سده دهم هجری (907ق./ 1502م.) مناسبات جدیدی میان ایران با همسایگان خود در شرق و غرب کشور نظیر عثمانیان، اوزبکان و گورکانیان هند رقم زده شد که وجه غالب آن، درگیری های نظامی و کشمکش و ستیزه بود. در این میان، روابط صفویان با اوزبکان از همان آغاز رابطه ای نظامی پر از تنش و ستیزه جویی بود و جنگ هایی را بین طرفین شکل داد. دامنه منازعات و درگیری های دو دولت که با جنگ سرنوشت ساز مرو میان محمدخان (شیبک خان) اوزبک و شاه اسماعیل صفوی آغاز شد (916 ق)، در دوره های بعدی نیز ادامه یافت. این درگیری ها بیشتر بر سر ولایت خراسان بود که اوزبکان قصد تصرفش را داشتند و صفویان برای حفظ آن و تثبیت مرزهای شرقی، بارها به مقابله آنان شتافتند. در حاکمیت شاه صفی نیز مرزداران و سرداران اوزبک بارها خراسان را مورد تاخت و تاز قرار دادند. وی با تغییر سیاست مدارا و نرمش اولیه خود، در برابر اوزبکان موضع شدیدتری گرفت و سرداران او سرانجام توانستند اوزبکان را شکست داده و آنان را به برقراری مصالحه و رابطه ای مسالمت آمیز وادار کنند. در مقاله حاضر، زمینه ها و عوامل کشمکش و ستیزه های دیرینه صفویان و اوزبکان، منازعات این دو همسایه در دوره زمامداری شاه صفی به ویژه بر سر ایالت خراسان، عوامل درگیری ها و شرح تهاجمات مکرر اوزبکان و روند رابطه این دو قدرت با یکدیگر بررسی می شود. یافته این پژوهش نشان می دهد که علاوه بر تفاوت دیدگاه های مذهبی و پیشینه دشمنی و نزاع دیرینه دو دولت، ایالت خراسان به سبب موقعیت راهبردی در شرق ایران، عامل عمده ای در شکل گیری درگیری های مکرر بین صفویه و اوزبکان در عهد شاه صفی بوده است.