نظریه تکلیف از نگاه متکلمان شیعه بغداد

از جمله دیدگاه ها در تبیین رابطه میان امر خدا و فعل انسان، نظریه تکلیف است. بر پایه این دیدگاه، مشخصه بارز آموزه های دینی تکلیفی بودن آنهاست؛ این که انسانها به خاطر برخورداری از عقل، از جانب خداوند ملزم به انجام دادن یا ترک مجموعه ای از افعال شده اند. نظریه تکلیف تا بدانجا در فرهنگ اسلامی پذیرفته شده که مکلف بودن بندگان از اصول موضوعه علم فقه به شمار آمده است؛ چنان که حتی در تعریف علم فقه، موضوع آن را «افعال مکلفان» بیان می دارند. متکلمان مسلمان در تفکیکی کلی و کلان، تکالیف را از دو سنخ عقلی و شرعی دانسته اند. رابطه میان این دو سنخ تکلیف، شیوه عمل در فرض تعارض این دو با یکدیگر، و مسائلی دیگر از این دست، به پدید آمدن اختلاف نظرهای گسترده ای در میان عالمان مسلمان انجامیده است. این میان، عالمان مکتب شیعی فقی هان متکلم بغداد، خوانشی خاص خویش از نظریه تکلیف ارائه کرده اند. بناست که در این مطالعه بعد بازشناسی ارکان نظریه تکلیف، خوانش خاص دو فقیه و متکلم برجسته مکتب فقهی متکلمان بغداد شیخ مفید و سید مرتضی را از نظریه تکلیف، و هم، تمایز نگرشهای آن دو را به مسئله بازکاویم.