نظر ابداعی آقاعلی مدرس درباره معاد جسمانی

از دیدگاه حکیم موسس، بی تردید معاد جسمانی است، ولی جسمانیت معاد، نه به بدنی مثالی است و نه با عود نفس به بدنی مادی دنیوی، بلکه ایشان با مبنا قراردادن اصل اتصال مراتب وجود در نزول عالم، و حرکت و عروج حقایق و موجودات به سوی غایتی برتر در صعود عالم از یک سو، و اصل ترکیب اتحادی نفس و بدن از سوی دیگر، معادی را به تصویر می کشد که در آن، بدن، پس از قطع تعلق دنیوی نفس، با حرکت خود، به مرتبه وجودی نفس ارتقاء می یابد و شایسته تعلق نفس متناسب با نشئه آخرت می شود؛ چنان که در بدو پیدایش انسان نیز این بدن بود که با حرکتی جوهری به مرتبه شایستگی حدوث یا ظهور روح مجرد رسید. در این اندیشه در انسان اخروی مرتبه حسی و مادی حذف نمی شود، بلکه اصولا آخرت نشئه ای است که تمامی مراتب وجودی در آن یک جا جمع شده است و نفس حاصل از حرکت جوهری جسم به استکفای ذاتی بر ظهور تفاصیل خود قدرت می یابد. بر این اساس، آخرت موطن جمع و فرق و اجمال و تفصیل است و ازاین رو، مرتبه مادی انسان با تبدلی که در آن رخ می دهد، در نشئه آخرت حضور دارد.