نظریه ی مبادله ی کارکردی (نظریه ی جامعه شناختی ماخوذ از متون دینی و آراء متفکران مسلمان)

با تعمق در نصوص دینی و اندیشه ی اجتماعی متفکران مسلمان، معلوم شده است به تناسب «هنجار»های پیشنهادی قرآن و اسلام به جوامع بشری -که در صورت پذیرش توسط آنان، هنجار اجتماعی خواهند بود- تحلیل ها و تبیین های جامعه شناسانه ای در نشان دادن عقلانی بودن، عادلانه بودن وکارکردی بودن این هنجارها ارایه شده است. این تبیین ها، تبیین هایی سه سطحی اند که از «سطح خرد» آغاز شده است و در انتهای هر تبیین آثارکارکردی کلان آن نشان داده شده است. در تبیین های سطح خرد، انسان ها، فاعلانی آگاه و آزاد هستندکه از یک سو، نیازهایی دارند و از سویی دیگر دارای قدرت تشخیص و تصمیم هستند و در این فرایند، ملاک هایی برای سنجش هزینه و فایده دارند و نیز ارزش ها و اعتباراتی ملاک ترجیحات آن هاست که این ارزش ها و اعتبارات، از منظر عقل عملی، متناسب با وضع وجودی و ملایم با طبع انسانی است و اصطلاحا عقلانی است. مانند اعتبار ترجیح «اخف و اسهل» که در هر تصمیم و اقدام سعی دارد گزینه ی سبک تر، آسان تر،کم هزینه وپرفایده تر را برگزیند. انسان های «نفع طلب» که از همه امکانات طبیعی در حد توان به نفع خویش بهره می برند و چون برخی از خواسته ها و نیازهای آنان به گونه ای است که انسان ها بهتر می توانند آن نیاز را برآورده کنند، و یا به گونه ای است که فقط توسط سایر انسان ها قابل برآورده شدن است؛ بنابراین خواستار بهره مندی از همنوعان نیز هستند و چون این خواسته، در همه ی انسان ها مشابه است، راه بهره مندی از یکدیگر، «بهره مندی متقابل» یا «مبادله» است و انسان ها عموما خواستار «مبادله ی عادلانه» هستند. در اثر فرایند انتخاب های عاقلانه و مبادله های عادلانه، آثار منتجه ای در سطح کلان جامعه و حتی در دوره های تاریخی، پدید می آیدکه کاملا کارکردی و مفید و بلکه لازم و انسجام بخش است و به دلیل وجود این مشخصات در تبیین های ارایه شده، آن ها را «نظریه مبادله ی کارکردی» نامیده ایم: مبادله هایی ( یعنی کنش های متقابل از حیث بده بستان) که دارای آثار منتجه ی کارکردی هستند.