آرتمیس پارسی و مادر خدایان (ردیابی یک خدابانوی پارسی-آناتولیایی بر اساس متون کلاسیک و شواهد باستان شناختی)

یکی از مهمترین ویژگی های فرهنگی شاهنشاهی هخامنشی، تشکیل یک امپراتوری منسجم از باورها، فرهنگها و ملیتهای گوناگون بود. در همین راستا شکل گیری فرهنگهای دوگانه پارسی-عیلامی، پارسی-مصری، پارسی-یونانی و پارسی-آناتولیایی افقی جدید را در مناسبات فرهنگی جهان باستان شکل داد. تاثیرات مذهبی بعنوان یکی از نشانه های اساسی فرهنگهای تلفیقی جدید، بیش از هر جای دیگر در آسیای صغیر (ترکیه امروزی) به منصه ظهور رسید. متون کلاسیک از یک طرف و شواهد باستان شناختی از سوی دیگر، ثابت کرده است که در دوره هخامنشی، حضور چشمگیر مقامات عالی رتبه سیاسی و مذهبی در آسیای صغیر، روند مناسبات فرهنگی منطقه را دچار تحولاتی جدی نموده است. شاید بتوان شکل گیری محوطه های مقدس پارسی و حضور چهره های ایرانی در قامت روحانیون برجسته خدایان آناتولی را آشکارترین نشانه های فرهنگ دوگانه ای دانست که در آسیای صغیر در دوره هخامنشی بنیان نهاده میشود، فرهنگ دوگانه ای که بیش از هرچیز در قالب آرتمیس پارسی و کیبله، مادر خدایان، بعنوان دوخدابانوی پارسی-آناتولیایی ظهور میکند، تا جایی که تصدی معبد آرتمیس در افسوس برای مدتی به یک خاندان ایرانی میرسد. بررسی فرهنگ پارسی-آناتولیایی همیشه در سایه مطالعات پارسی-یونانی قرار گرفته و آنگونه که شایسته اش بوده، بدان پرداخته نشده است. بر اساس یک باور سنتی در میان بخشی از مورخان و باستان شناسان، حضور هخامنشیان در آناتولی صرفا به منزله حاکمیت سیاسی بوده و غلبه اصلی در آناتولی، در این دوره با فرهنگ یونانی-ایونی می باشد. البته انکارشدنی نیست که بخش قابل توجهی از میراث فرهنگ آناتولی، ارتباطی بسیار نزدیک با فرهنگ یونانی و ایونی دارد، اما این دید یکسویه، مانع اظهارنظرهای جدید بخصوص در محافل تاریخ شناسی و باستان شناسی ایران فرهنگی گشته است. امروز بررسی اسناد مکتوب و شواهد باستان شناختی مناطق مختلف آناتولی ثابت کرده که غلبه فرهنگ پارسی در آسیای صغیر خیلی بیشتر از آنچه که تصور میشد، بوده است، تا جایی که به ظهور آیینی یکسان، در میان ایرانیان مهاجر و ساکنان بومی آناتولی حول محور یک خدابانو می انجامد. شواهد، نشان میدهد که ظهور و بروز این آیین جدید، مبادلات فرهنگی جدیدی را در میان بومیان و مهاجران آناتولی فراهم می سازد و تاثیرات آن تا دوره اوج گیری امپراتوری روم ادامه پیدا میکند. در مطالعه جنبه های تئولوژیک شخصیت آرتمیس پارسی یا آرتمیس پرسیکه، مداقه در داده های سکه شناختی و کتیبه شناختی اجتناب ناپذیر است. تمرکز این مقاله بر مطالعه مقایسه ای شواهد باستان شناختی اعم از سکه و کتیبه های مرتبط و نیز متون کلاسیک در بازتعریف ویژگی های تاریخی خدابانوی جدیدی است که حاصل مدیریت شاهنشاهی هخامنشی و فراتر از آن حاصل مناسبات جدید فرهنگی و سیاسی در منطقه است.