کانسار منگنز توکلان در استان کردستان: فرایندی کم نظیراز کانه زایی منگنز

در استان کردستان کانه زایی منگنز در چند نقطه از جمله شاهینی در جنوب غرب سنندج، سیاناو درغرب مریوان، توکلان در غرب دیواندره و گلچیدر درشرق مریوان، صورت گرفته اما کانسار توکلان دارای ویژ گی هایی است که با اصول معمول سنگ شناسی قابل تفسیر نیست. این کانسار در دورترین نقطه شمال غربی پهنه ی سنندج- سیرجان و در زمین های پالئوزوئیک قرار دارد. کانسنگ معدن توکلان از سیلیکات های دمای بالا مانند اسپسارتیت و رودونیت گاهی همراه با تفروئیت تشکیل شده است که تبلور آنها اغلب در دماهای بالا و بدون حضورآب انجام میگیرد، درحالی که کانسنگ های معدن توکلان به صورت عدسی های گسسته و دور از هم درون شیل، ماسه سنگ، توف های آتشفشانی و رادیولاریت قرار دارند که دگرگونی گرمایی نشده اند و آثاری از توده ی نفوذی نیز در منطقه دیده نمی شود. ترتیب تبلور کانی ها در کانسنگ شامل اسپسارتیت و رودونیت، بمانتیت، سیلیکات های آبدارمنگنز، رودوکروزیت و اکسیدهای منگنز است. سیلیکات های آبدارمنگنز نیز شامل اوریانتیت، کاریوپیلیت، زوسمانیت و اکسیدهای منگنز پیرولوزیت و رانسیه ئیت هستند. باطله از کوارتز (اغلب به صورت ژاسب)، کمی مگنتیت و آنتیگوریت تشکیل شده است. کربنات و اکسیدهای منگنز فرآورده های ثانوی و نتیجه ی دگرسانی سیلیکات های منگنز هستند. پیمایش های صحرایی، بررسی های آزمایشگاهی و مقایسه معدن منگنز توکلان با کانی زایی منگنز در سایر نقاط جهان یک فرایند دومرحله ای را برای تشکیل همبرهای دمای بالای منگنز در معدن توکلان پیشنهاد میکند: بدین ترتیب که در مرحله ی نخست، اکسیدهای منگنز به صورت رسوبی در لایه های آتشفشانی-رسوبی منطقه تشکیل شده و درمرحله ی دوم، پس از یک دوره کوهزایی، فعالیت های دگرگونی و ژرف توده ای، سیال های دمای بالای آزادشده از توده های آذرین عمیق اکسیدهای منگنز رسوبی را در خود حل کرده، در افق های بالاتر به صورت سیلیکات های دمای بالا بجا گذاشته اند. دگرسانی سیلیکات های دمای بالا و تولید کربنات و اکسیدهای منگنز در پایان این مرحله صورت گرفته است که سیال ها به سردی گراییده اند.