آیا محمدامین استرآبادی مجتهد بود؟

دیدگاه رایجی که قایل است محمد امین استرآبادی (م. 1036 قمری /1626 میلادی) نزد فقیه اصولی شهیر، شیخ حسن صاحب معالم (م. 1011 قمری/1602 میلادی)، فرزند شهید ثانی (م. 965 قمری/1558 میلادی)، تلمذ کرده و تا پیش از اخباری شدن در شهر مکه، بیشتر عمر خویش را مجتهد بوده، پایه و اساسی ندارد. این دیدگاه در اواخر قرن نوزدهم و به واسطه کتاب روضات الجنات محمدباقر خوانساری مطرح شد و سپس بی آنکه مداقه ای بر آن صورت گیرد، به روایت های اصلی پیرامون زندگینامه، حیات و مقامات علمی استرآبادی راه یافت. بر این اساس، بسیاری از علما و محققان عصر جدید این دیدگاه را پذیرفتند و مبنای رای خویش قرار دادند و لذا نتیجه گیری های ناقصی پیرامون ماهیت جنبش اخباری او ارایه کردند. طبق بررسی دقیق آثار استرآبادی و اشاراتی که وی به اساتیدی که نزد آن ها و اماکنی که در آن ها درس آموخته داشته، این شهر شیراز است که نقش اصلی را در شکل دهی به مواضع اولیه اخباری وی در کلام شیعی او داشته است نه مکه؛ کلامی که از مواضع اخباری او در فقه و حدیث آکنده است. چنانکه از جوازات اعطا شده به استرآبادی بر می آید، او در پی نقل حدیث از مجتهد نامدار، محمد صاحب مدارک (م. 1009 قمری/1600 میلادی)، بوده اما نزد وی درس اجتهاد نخوانده است. تمامی این یافته ها ما را بر آن می دارد که در سابقه و ماهیت اندیشه اخباری استرآبادی، که در بخش عمده ای از ادبیات پژوهشی دست دوم آمده است، تردید کنیم و مجموعه مشخصی از عوامل فکری و سیاسی-اجتماعی موثر در شکل گیری آن را مطمح نظر قرار دهیم.