روند دگرگونی های کالبدی مدارس ایران: از دوره سلجوقی تا دوره قاجار (از قرن پنجم تا چهاردهم هجری قمری)

با ایجاد مراکز آموزشی نظامیه توسط نظام الملک در دوره سلجوقی، فضاهای آموزشی در ایران، هویت رسمی «مدرسه» را به خود گرفتند؛ و مدارس اجزایی نظیر حجره و ایوان و میانسرا و... پیدا کردند و بعبارتی دارای الگوی خاصی شدند. اما در دوره های تاریخی بعدی با پیشرفت تکنیک های معماری و همچنین با توجه به شرایط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی حاکم بر آن دوره، دگرگونی هایی در کالبد اجزاء مدارس ایران رخ داد. این نوشتار با این فرضیه که کالبد مدارس ایرانی از ابتدای پیدایش مدارس رسمی در دوره سلجوقی تا دوره قاجار، سیری تکاملی داشته است؛ در جستجوی یافتن ویژگی های کالبدی مدارس ایرانی در هر دوره تاریخی و نیز روند دگرگونی های آنها از طریق بررسی نمونه ها می باشد. روش تحقیق بصورت توصیفی، تحلیلی و مورد پژوهی می باشد. بدین صورت که داده ها با استفاده از منابع کتابخانه ای و در برخی موارد بصورت میدانی جمع آوری گردید. داده ها ابتدا با روش توصیفی ارایه و سپس با روش تحلیلی و تطبیقی ارزیابی شدند. یافته های پژوهش، نشان می دهد که مدارس در هر دوره تاریخی، خصوصیات کالبدی ویژه ای پیدا کردند و تحولاتی جهت تامین فضای اقامتی، آموزشی و نیایشی مطلوب تر داشته اند. چنانچه، حجره ها ابتدا تک بخشی و مستقیم با میانسرا در ارتباط بوده اند؛ سپس دارای ایوانچه و پستو شدند. ایوان ها نیز در ابتدا کارکرد آموزشی داشته اند؛ و برخی از آنها هم کارکرد نیایشی داشته اند. اما برای سهولت در امر آموزش و ایجاد فضای بزرگتر برای پذیرش طلاب بیشتر، به مرور زمان، ایوان ها از لحاظ فضایی گشوده تر و سبک تر شدند. همچنین ایوان هایی که کارکرد نیایشی داشتند؛ جای خود را به گنبد خانه و شبستان نیایشی در مدارس دادند؛ تا جایی که اهمیت فضای نیایشی در دوره قاجار به حدی رسید، که برخی مدارس، حالت مسجد-مدرسه به خود گرفتند. با وسعت یافتن مدارس، نحوه ورود به مدارس نیز دچار تغییراتی شد. بطور کلی نتایج این پژوهش، فرضیه اولیه را -مبنی بر اینکه کالبد مدارس از دوره سلجوقی تا دوره قاجاری، از لحاظ ویژگی های اجزای اصلی مدارس و نحوه آرایش فضایی آنها، روندی تکاملی داشته اند- تایید می کند.