جستاری در باستان شناسی قلعه سام سیستان (مطالعه معماری ، گاه نگاری نسبی، بررسی ماهیت واقعی و کارکرد و جایگاه سیاسی)

سیستان باستان سرزمین پهناور و آبادی بود که از دوران های کهن به عنوان یکی از مهمترین ایالات ایران زمین محسوب می شد. این سرزمین از شمال سند و رود ارغنداب تا کوه های زاهدان دارای گستردگی می باشد و بخش اصلی آن پهن دشتی مسطح و وسیعی است که شامل سیستان و نهبندان در خاک ایران و ایالت های نیمروز، فراه و هلمند در خاک افغانستان می باشد. در سرتاسر این سرزمین بقایایی از شهرها و شهرک های باستانی به صورت مجموعه ای از خرابه ها، تپه ها و پشته های به هم پیوسته باقی مانده است که هر یک بیانگر ویژگی های متفاوتی چه از نظر دوره زمانی و موقعیت مکانی، چه از نظر کارکرد و چه از نظر ساختار معماری، می باشند. یکی از این محوطه های مهم قلعه سام است. این محوطه واقع در مرکز دشت سیستان یکی از شاخص ترین و بزرگترین محوطه های دوران تاریخی شرق کشور محسوب می شود که به رغم اهمیت فراوان، تاکنون مطالعه و پژوهشی علمی آنگونه که شایسته است در آن صورت نپذیرفته و پرسش هایی بنیادی همچون دوره یا دوره های استقراری، ساختار معماری، هویت واقعی که بیانگر جایگاه این محوطه در نظام سیاسی و اجتماعی دوران خود است، همچنان در پرده ای از ابهام باقی مانده است. بر این اساس پژوهشی مبنی بر بررسی جامع و کلی میدانی در این محوطه صورت گرفته که ضمن مطالعه شواهد معماری، به نمونه برداری سطحی جهت گاهنگاری نسبی بر مبنای مقایسه گونه شناختی پرداخته شد و در نهایت با تطبیق شواهد مادی با منابع تاریخی براساس رهیافت تاریخی کنکاشی پیرامون هویت واقعی این محوطه صورت گرفت. نتایج به دست آمده نشان می دهد که قلعه سام بقایایی از یک قلعه- شهر تاریخی با فضای محصور به وسعت بیش از 11 هکتار با پیوستگی پیرامونی که وسعت آن را تا چند ده هکتار قابل شناسایی می نماید. این محوطه با ساختار منظم و ذوزنقه ای شکل دارای پلانی هیپودام است و بقایای ساختمان ها و بناهای موجود در داخل آن حاکی از معماری منظم، با قاعده و هماهنگ می باشد که گواهی بر اصول شهرسازی هیپودام دارد. استقرار گسترده در قلعه سام از دوران سلوکی تا اوایل دوران ساسانی ادامه یافته است و با توجه به درصد بسیار زیاد سفال دوران اشکانی، می توان بیان نمود دوره اصلی این محوطه مربوط به اشکانیان است. به احتمال فراوان این محوطه بقایای شهر سلوکی- اشکانی اگریاسپی ذکر شده در متون یونانی است که در دوران سلوکی و پس از آن در دوران اشکانی به عنوان کرسی حکومتی دشت سیستان بوده و نقش مرکزیت را نسبت به محوطه های همدوره خود ایفا می نموده است و در نهایت در اوایل دوره ساسانی به دلایلی موقعیت سیاسی خود را از دست داده است.