تغییر مفهوم کارکردی حیاط خانه در گذشته و حال، مورد مطالعاتی: قشر مذهبی در شهر قم

مفهوم فضای باز در معماری مسکونی ایران در دهه های گذشته با تغییرات اساسی ایجاد شده توسط سیستم توده گذاری شهری و تعریف مفهوم جدیدی به نام حیاط نیمه خصوصی در واحدهای آپارتمانی دچار تغییر شده است. این پژوهش با بررسی ادبیات موجود، تغییر در کارکردها و فعالیت های حیاط را دسته بندی نموده است. سپس وضعیت مفاهیم گذشته در ذهن مردم معاصر (با تمرکز بر کارکردهای روزمره) به صورت میدانی تحلیل شده است. پژوهش ادبیات موضوع به صورت تفسیری تاریخی و مردم نگاری به دو صورت کمی و کیفی صورت گرفته است. نخست به صورت کمی برآوردی از نگرش دسته منتخبی از قشر مذهبی شهر قم به دست آمد و سپس از مصاحبه باز برای پژوهش کیفی استفاده شد تا تفسیر مردم نگارانه مطمین تری، انجام شود. برای تحقیق کیفی شش خانوار به صورت طیف زمانی و در دو الگوی حیاط دار و آپارتمانی از میان قشر مذهبی و قشر متوسط ساکن قم انتخاب شده اند و اطلاعات مورد استفاده در این مقاله از میان مصاحبه های نیمه ساختاریافته طولانی استخراج شده است. براساس مرور ادبیات پژوهشی مربوط به حیاط در دوره اسلامی ایران در مسکن واجد مفاهیم بنیادی محرمیت، فضای زنانه، تمرکز فعالیت های خانگی و تقدس این مکان از دیدگاه دینی و اجتماعی است؛ بررسی های موردی این پژوهش نشان می دهد که به رغم حذف واقعیت مفهومی حیاط از زندگی روزمره، همچنان تصویر ذهنی از به عنوان حیاط مرکز فعالیت و حیاط پیوسته با طبیعت و آسمان (به عنوان عنصر مقدس) در اذهان نسل های میانسال وجود دارد و در مورد جوان ترها نیز وجود این تصویر قابل انکار نیست، اما مفاهیم مدرن سکونت و کم اهمیت شدن کار خانگی، عدم تمایل نسل های متاخر مذهبی را به بخشی از کارکردهای بنیادی حیاط ایجاد می کند.