سفرنامه ابن بطوطه و نهادهای اجتماعی

اگر چه «نهاد اجتماعی» اصطلاحی مدرن است که نخستین بار از سوی جامعه شناسان غربی مطرح شده است، اما این مقوله اجتماعی عمری به درازای تاریخ زندگی اجتماعی بشر داشته و به همین دلیل همواره در طول تاریخ مورد توجه و تامل اندیشمندان اجتماعی از جمله متفکران مسلمان قرار گرفته است. این پژوهش بر آن است تا با تعمق در سفرنامه «التحفه النظار فی غرایب الامصار و عجایب الاسفار» از ابوعبدالله محمد، مشهور به ابن بطوطه (قرن هشتم ه.ق)، نحوه نگاه او به ابعاد و ویژگی های نهادهای مختلف اجتماعی را استخراج و ارایه نماید. پژوهش حاضر با بهره گیری از روش تحلیل محتوای کیفی اجرا شده است. براساس نتایج بدست آمده، سفرنامه ابن بطوطه با روش توصیفی و با تاکید بر عناصر پراهمیت و عبرت آموز، به نهادهای مختلف اجتماعی پرداخته است. همچنین وی هر کدام از نهادهای اجتماعی را در یک تعامل دو سویه میان «جزء و کل» نگریسته و سپس همان را در یک کلیتی وسیع تر، یعنی دین و شریعت، ارزیابی می کند. این ارزیابی تدریجی و چندمرحله ای است؛ به عبارت دیگر وی همه تحلیل خود از یک نهاد اجتماعی را در یک مبحث مجزا و مشخص ارایه نکرده است، بلکه به فراخور خاطرات و در لابه لای بحث، نکته ای درباب یکی از نهادهای اجتماعی بیان می کند و سپس در جای دیگری از سفرنامه به مناسبت، تکمله ای درباب همان نهاد بر تحلیل قبلی می افزاید.