الگوی رفتاری حفاظت از خاک های زراعی (مطالعه موردی: گندمکاران شهرستان مرودشت)

سابقه و هدف :

با توجه به اهمیت راهبردی منابع خاک در بستر تغییرات جهانی، محافظت از آن، اولویت افزایش امنیت غذایی و اتخاذ سیاست‏های زیست محیطی است. اقدامات حفاظتی به منظور حفظ منابع از جمله خاک در ابتدا تنها به مسایل "فنی" و "فناورانه" نسبت داده می‏شد اما طی چند دهه اخیر ابعاد "اجتماعی" و "فردی" این منابع مورد تاکید قرار گرفته است. این امر اثبات شده است که انسان با رفتارهایی که در قبال محیط زیست انجام می‏دهد، می‏تواند سبب تخریب و تهدید محیط زیست شود. از این رو این مقاله به بررسی رفتار حفاظت خاک گندمکاران پرداخته و نیز یک الگوی رفتاری که منجر به اقدامات آنان نسبت به خاک می شود، را ارایه می نماید. نوآوری تحقیق حاضر این است که با وجود مطالعات بسیار در حوزه حفاظت خاک یک موضوع مهم در اغلب این پژوهش ها نادیده گرفته شده اند، در این مطالعات یا به الگوهای رفتاری انسانی توجه نشده و یا اینکه به طور ناقص و غیرجامعی به آنها پرداخته شده است. در نتیجه در این مقاله با در نظرگرفتن این جنبه مهم، استخراج الگوی مناسب رفتاری زارعان در حفاظت از خاک های زراعی هدف اصلی می باشد. وجه تمایز دیگر این پژوهش استفاده از روش پدیدارشناسی است که کمتر در این نوع مطالعات مورد استفاده قرار گرفته است. پدیدار شناسی، اساسا مطالعه تجربه زیسته یا جهان زندگی است که بر عمق تجربیات تاکید دارد و درک ما را از تجربیات زندگی افزایش میدهد. در نتیجه یافته های حاصل از این نوع پژوهش مستقیما تجربه زیسته فرد است و بنابراین دارای خطای کمتری است.

برای دستیابی به این هدف از روش پدیدارشناسی استفاده گردید. ابزار جمع آوری داده ها پرسشنامه باز و شیوه تکمیل این پرسشنامه مصاحبه عمیق بود. با روش نمونه گیری هدفمند و با استفاده از فن نمونه گیری گلوله برفی، 28 نفر از گندمکاران انتخاب شدند، بدین صورت که هر یک از کشاورزان، سوژه بعدی تحقیق را که در شرایط مشابهی با آن-ها قرار داشت، معرفی نمودند.

نتایج نشان داد، مهم ترین مفاهیم درک شده از عوامل موثر بر بروز رفتار محیط زیست گرایانه حفاظت خاک توسط کشاورزان مورد مطالعه عبارتند از: نداشتن توجیه اقتصادی فعالیت حفاظت خاک، ایجاد تضاد، نوع کشت، کاهش مقدار برداشت محصول، اشتغال جانبی، کاهش هزینه خوراک دام، بخت و اقبال، مواجهه با مسایل قانونی، اجتناب از آتش زدن بقایای گیاهی، کاهش سطح زیر کشت، کاهش کیفیت محصول، کاهش علاقه و انگیزه نسبت به کشاورزی، و احساس فریب خوردگی است. از طرفی تنها رفتار حفاظتی کشاورزان در برخورد با خاک، اجتناب از آتش زدن بقایای گیاهی است و بیشتر رفتارهای روی داده از سوی کشاورزان جنبه تخریبی دارد و مهم ترین زمینه های تخریبی عبارتند از عدم تغییر شیوه خاک ورزی، زیر خاک کردن زباله های پلاستیکی، عدم تصفیه آب، رها کردن بسته بندی های نهاده های کشاورزی در زمین، عدم انجام آزمون خاک، مصرف بیش از حد کودها و سموم شیمیایی و عدم رعایت تناوب زراعی.

به طور کلی یافته های حاصل از پدیدارشناسی نشان داد که کشاورزان مورد مطالعه از تجارب ضعیفی در زمینه حفاظت خاک برخوردارند، باورهایشان در زمینه حفاظت خاک غیرمنطقی است و حتی تعریف قابل قبولی از حفاظت خاک ندارند که این موجب شده است که رفتار درستی از خود بروز ندهند. همچنین اگر پیش بینی (انتظارات) ناقصی از وضعیت آینده خاک داشته باشند نمی توانند یا تمایلی ندارند که رفتار صحیحی از خود بروز دهند.