تاملی بر ساختارها و تحولات معماری خانقاه و آرامگاه شیخ شهاب الدین اهری در قرون ششم تا یازدهم هجری قمری

در ادوار متعدد بعد از اسلام ایران، گروه ویژه ای از ابنیه آرامگاهی در گستره سرزمینی شکل گرفت که در تاریخ معماری از اهمیت ویژه ای برخوردار است. مجموعه «شیخ شهاب الدین محمود اهری» نیز ازجمله این بناهای آرامگاهی با زمینه مذهبی است که به عنوان یکی از آثار ارزشمند معماری ایرانی اسلامی، نمونه ای قابل اعتنا در منطقه آذربایجان و شهر اهر است. بنای موصوف در کالبد خود دربردارنده فضاهایی هم چون: خانقاه، جماعت خانه، مسجد، مدفن، مدرسه و... است که به مرور زمان و در ادوار مختلف، آفرینش یافته اند؛ ولی به جهت نبود مطالعات کافی در زمینه معرفی و شناخت معماری و دوره های الحاق ساختمانی، ناشناخته مانده است. بر این اساس، پژوهش پیش رو به صورت توصیفی-تاریخی به منظور تحصیل وجوه مختلف معماری، سیر الحاقات و تکوین کالبدی این مجموعه، ازطریق پاسخگویی و واکاوی حول این پرسش: 1. مجموعه شیخ شهاب الدین، براساس ساختار معماری در زمره آثار کدام دوره قرار می گیرد؟ 2. کیفیت معماری مجموعه، نحوه ساخت و ارزش های فنی این مجموعه چگونه است؟ شکل گرفته است. در این راستا، جهت کسب شناخت در حیطه کیفیت معمارانه بنا، ابتدا با دقت نظر در عناصر متشکله، یک بررسی میدانی در کل اثر صورت گرفت و سپس با رویکرد بازشناسی اسناد مکتوب، تعلق زمانی کالبد و دوره های ساختمانی اثر، مورد واکاوی و تحلیل قرار گرفت. درنتیجه تحقیق، مشخص گردید که کیفیت معماری و آرایگان وابسته به آن در مجموعه، منطبق بر آراء معماری ایرانی اسلامی در منطقه آذربایجان است و بنیان آن به صورت بنایی منفرد با کارکرد مدرس و خانقاه در قسمت شرقی مجموعه بوده که بعدها حظیره، گنبد خانه، مسجد، ایوان به همراه حجره های وابسته و ضمایمی در محوطه پیرامون در برهه زمانی اواخر قرن شش تا نیمه اول قرن یازده هجری قمری ایجادشده و درنهایت به بنایی دو ایوانی تبدیل می گردد. بر این مبنا، مجموعه شیخ شهاب الدین اهری، بنیادی چندمنظوره است که انسجام سازمانی و یکپارچگی کالبدی آن، تصویری از اندیشه بلند معماران اعصار یادشده است.