جبر و اختیار از منظر عرفان و کلام

جبر و اختیار همواره از مسایل مهم و بحث انگیز عقیدتی مسلمانان بوده و ازنظر تاریخی، اختلافات و داوری های متنوعی را در میان اندیشمندان کلام و فلسفه و عرفان دامن زده است. نظریه کلامی معتزله و اشاعره درباره این موضوع، با مسلم دانستن مسئله دوگانگی میان انسان مکلف و حق مطرح می شود؛ البته کوشش هریک سرانجام، به پاسخی متفاوت به مسئله چگونگی رابطه انسان مکلف با خدا می انجامد. متکلمان به استقلال خلق از حق معتقدند و به خلق و حق همانند دو حقیقت جدا از هم می نگرند؛ آنان با این پیش فرض ها کوشیده اند مسئله جبر و اختیار را به گونه ای بررسی کنند که هم ظواهر ادله نقلی و عقلی را مبنی بر امتناع حلول و وحدت حق و خلق حفظ کنند و هم در توجیه بحث تکلیف و جزای اعمال دچار مشکل نشوند. عارفان با توجه به تجربه ای که از شهود وحدت خود با وجود مطلق یا حق، در مقام قرب نوافل دارند، خوانشی دیگر از رابطه حق و انسان به دست داده اند. جبر و اختیار نزد متکلمان اسلامی یک اضافه مقولی است که میان دو طرف مستقل یعنی خدا و انسان مکلف برقرار می شود که دوگانگی آنها مسلم فرض شده است. عارف با توجه به تجربه شهودی خود از شیوه ارتباط حق و خلق، مخلوقات را پرتوی از وجود مطلق می داند؛ درنتیجه در سایه چنین وحدتی، تحقق اضافه مقولی را منکر است؛ زیرا اضافه مقولی تنها میان دو امر جدا از هم و مستقل تصور می شود و عارفان با توجه به نظریه خود درباره وجود، به تحقق چنین استقلالی در دو طرف رابطه حق و خلق معتقد نیستند. عارف مسئله جبر و اختیار را در پرتو وحدت حق و عبد که در قرب نوافل آشکار می شود بررسی می کند. در این دیدگاه که برخاسته از تجربه ذوقی است، عارف با توجه به مقام قرب نوافل که مستلزم فنای عارف و ظهور اوصاف حق در صفحه باطنش است و فنای خود در حق که در این مقام حاصل می شود، از نوعی جبر سخن می گوید؛ این جبر به سبب فنای اوصاف عارف در وجود حق و جداشدن او از اوصاف بشری رخ می دهد. در اینجا عارف به نفی اختیار خود می پردازد که صفتی از اصاف بشری است؛ نیز با توجه به ظهور اسمای حق در خود و اینکه آفرینش او بر صورت حق است، اختیار را مانند وصفی از اوصاف حق مطرح می کند که در او تجلی یافته است.